Xây dựng Tòa án thông minh tại Việt Nam

Đặt vấn đề

Công nghệ, từ sự phát triển của máy tính và Internet đến những đổi mới gần đây như việc sử dụng dữ liệu lớn, hình thành chuỗi khối và trí tuệ nhân tạo (AI)[1], đã và đang tạo ra những thay đổi lớn lao trong xã hội loài người. Là một phần của xã hội loài người, hệ thống tư pháp và các thủ tục Tòa án liên quan cũng đang trải qua một loạt những thay đổi do sự tác động của các công nghệ đang phát triển. Gần đây, tại Việt Nam, các phiên tòa xét xử trực tuyến đã phổ biến hơn ở các khu vực pháp lý bao gồm Mỹ, Anh, Canada và Australia, một phần nhằm ứng phó với những thách thức mà đại dịch Covid-19 đặt ra cho hệ thống tư pháp. Thậm chí, vượt ra khỏi ý tưởng ban đầu về Tòa án trực tuyến, Tòa án điện tử, các quốc gia đã bắt đầu triển khai nghiên cứu xây dựng “Tòa án thông minh” như một giải pháp giúp thúc đẩy khả năng tiếp cận công lý dễ dàng hơn, cho phép giải quyết tranh chấp nhanh hơn, tiết kiệm chi phí hơn... Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu xây dựng Tòa án thông minh là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Chiến lược cải cách tư pháp trong hệ thống Tòa án tại Việt Nam.

1. Về Tòa án thông minh

Khái niệm “Tòa án thông minh” lần đầu tiên được chính thức nêu ra vào năm 2016 trong Báo cáo công tác của Tòa án nhân dân tối cao Trung Quốc (SPC), trong đó, nêu ra các tính năng của Tòa án thông minh bao gồm: “…bảo đảm tính công bằng, hiệu quả của ngành tư pháp và nâng cao uy tín tư pháp, khả năng tận dụng tối đa các công nghệ bao gồm Internet, điện toán đám mây, các công ty lớn dữ liệu và AI, thúc đẩy hiện đại hóa năng lực và hệ thống thử nghiệm và đạt được chức năng và quản lý rất thông minh của Tòa án”2.

Tòa án thông minh sử dụng công nghệ hiện đại để hiện đại hóa toàn bộ hệ thống Tòa án và quy trình xét xử, cải thiện chức năng và quản lý của Tòa án, đồng thời, thúc đẩy hiệu quả tính nhất quán, công bằng, chính xác và khả năng tiếp cận công lý. Tòa án thông minh vượt ra ngoài ý tưởng ban đầu về Tòa án điện tử hoặc Tòa án trực tuyến ở ba khía cạnh: độ tinh vi, toàn diện và tự động hóa. Sự tinh vi đề cập đến sự tiến bộ của công nghệ tích hợp, bao gồm không chỉ công nghệ ghi âm kỹ thuật số và truyền thông thông tin (ICT) truyền thống, mà còn cả công nghệ thế hệ mới hơn, như nhận dạng khuôn mặt, điện toán đám mây, dữ liệu lớn, chuỗi khối và trí tuệ nhân tạo (AI)3. Toàn diện nghĩa là trái ngược với những nỗ lực ban đầu trong việc sử dụng công nghệ thông tin để hỗ trợ nộp đơn và liên lạc, Tòa án thông minh tích hợp công nghệ vào toàn bộ hệ sinh thái tư pháp và chuyển đổi toàn bộ thủ tục tố tụng bằng kỹ thuật số và trực tuyến, bao gồm xác minh danh tính, nộp hồ sơ, dịch vụ tố tụng, trao đổi bằng chứng, điều trần, phán quyết và thi hành án4. Còn tự động hóa có nghĩa là, Tòa án thông minh giảm bớt hoạt động của con người trong quá trình tố tụng tại Tòa, dựa vào các thuật toán để thúc đẩy quá trình tố tụng và đưa ra lời khuyên cho các bản án5.

2. Các ưu điểm và hạn chế của việc xây dựng Tòa án thông minh

2.1. Về ưu điểm

Tòa án thông minh yêu cầu các dịch vụ của Tòa án phải sẵn sàng và được tiến hành trực tuyến. Trong đó, xử lý thông tin trực tuyến, phán quyết trực tuyến và thi hành phán quyết trực tuyến là ba nền tảng cần được chú trọng6. Thông tin trực tuyến về quy trình xét xử nhằm cung cấp cho các bên tranh chấp và luật sư có cơ hội nhận thông tin cập nhật về vụ việc của chính họ bằng cách cho phép các đương sự đăng nhập bằng thông tin như: tên, số điện thoại di động, chứng minh nhân dân (căn cước công dân) hoặc thẻ số cổng và mã xác minh. Phán quyết trực tuyến được công bố là các phán quyết được đưa ra bởi tất cả các cấp Tòa án, ngoại trừ những tài liệu không thể công bố rộng rãi theo quy định của pháp luật, do đó, được coi là nguồn dữ liệu lớn liên quan đến pháp luật và thực tiễn pháp lý của quốc gia7. Đặc biệt, nền tảng trực tuyến cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu thực nghiệm về pháp luật, đồng thời thúc đẩy hệ thống tư pháp “minh bạch”8. Nền tảng này đóng vai trò là cơ sở dữ liệu quan trọng cho tất cả các Thẩm phán khi họ xem xét các vụ án có tình tiết tương tự với các vụ án đã được xét xử trước đó, để bảo đảm tính nhất quán trong việc đưa ra phán quyết. Thông tin và dữ liệu rút ra từ các phán quyết trên nền tảng trực tuyến đã được sử dụng tại một số Tòa án, các hệ thống được nhúng công nghệ AI có thể được sử dụng phục vụ cho hoạt động xét xử của các Tòa án địa phương.

Đã có nhiều báo cáo tích cực về việc đưa công nghệ hiện đại vào các Tòa án và hệ thống “Tòa án thông minh” cho thấy những phát triển này có thể thúc đẩy khả năng tiếp cận công lý dễ dàng hơn, cho phép giải quyết tranh chấp nhanh hơn, tiết kiệm chi phí bằng cách chuyển đổi thành quy trình xét xử trực tuyến và có thể bảo đảm rằng, các bản án có thể được thi hành. Ngoài ra, người ta cũng nói rằng, các Thẩm phán được hưởng lợi từ những đổi mới công nghệ có thể hỗ trợ họ tiến hành nghiên cứu và soạn thảo các bản án, từ đó, có thể hoàn tất nhiều vụ việc hơn trong cùng khoảng thời gian làm việc như trước đây. Về hệ thống tư pháp, việc sử dụng công nghệ cũng được cho là sẽ thúc đẩy tính minh bạch và cởi mở của hệ thống, cũng như củng cố niềm tin của công chúng vào cơ quan tư pháp9.

2.2. Về hạn chế

Bất chấp tuyên bố rằng có những lợi ích chung cho công chúng, các bên đương sự, Thẩm phán và hệ thống Tòa án, một số Thẩm phán và luật sư đã nêu quan ngại về các vấn đề kỹ thuật gây khó chịu liên quan đến kết nối và trục trặc trong quá trình xét xử trực tuyến có thể làm trì hoãn phiên điều trần10.

Một số học giả còn nêu quan ngại về vấn đề kỹ thuật, khi mà các bên gặp khó khăn trong việc điều hướng thông qua nền tảng kiện tụng trực tuyến hoặc có kiến thức hạn chế về điện thoại thông minh và các ứng dụng tư pháp11. Điều này có thể làm tăng thêm khối lượng công việc của các Thẩm phán, khi họ có thể còn phải hướng dẫn cho mọi người về cách sử dụng các nền tảng xét xử trực tuyến.

Về các công nghệ hỗ trợ cho phép điều trần ảo hoặc trực tuyến, đã có một loạt chương trình nghiên cứu trên khắp thế giới tập trung vào các phiên điều trần ảo/từ xa. Ví dụ, vào năm 2018, Vương quốc Anh đã thử nghiệm và sau đó, đánh giá “phiên điều trần qua video” đầu tiên của nước này tại Tòa án thuế, nơi những người kháng cáo và đại diện của cơ quan thuế tham dự từ nhà hoặc văn phòng của họ12. Đáng chú ý là, để đánh giá tốt hơn chất lượng của các phiên điều trần trực tuyến, Hội đồng Tư pháp dân sự ở Vương quốc Anh gần đây đã thực hiện một dự án đánh giá nhằm tìm hiểu một số ưu điểm và thách thức mà phương pháp trực tuyến mang lại13. Tại Úc, các phiên điều trần trực tuyến thí điểm tương tự đã diễn ra trong các vụ án hình sự vào năm 2011 với kết quả khác nhau14. Cần lưu ý rằng, trong thời kỳ đại dịch, một số lượng đáng kể các Tòa án trên khắp thế giới đã khẩn cấp chuyển sang chế độ trực tuyến để ứng phó với Covid-19 trong khi việc sử dụng Internet và các công nghệ trực tuyến khác trong hệ thống tư pháp đã đặt ra những câu hỏi thú vị xung quanh tác động đến quyền tiếp cận công lý, quyền được xét xử công bằng và thực thi công lý một cách rộng rãi hơn15. Đặc biệt, các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, mặc dù phiên điều trần qua video có tiềm năng hỗ trợ tiết kiệm chi phí và thời gian, từ đó, cải thiện khả năng tiếp cận công lý, nhưng câu hỏi về “sự phù hợp” của các vụ án và những người liên quan đối với cách tiếp cận ảo như vậy, cần được Tòa án xem xét cẩn thận16. Về vấn đề này, các nghiên cứu đã gợi ý rằng, trong lĩnh vực tội phạm, những người xuất hiện từ xa nơi giam giữ hoặc nhà tù của cảnh sát có nhiều khả năng nhận mức án cao hơn so với những người trực tiếp ra hầu tòa17. Tuy còn thiếu các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của các phiên điều trần trực tuyến đến vấn đề tuyên án, nhưng một số lập luận cho rằng, một số vụ án hình sự không phù hợp với phiên điều trần trên nền tảng “cloud”. Điển hình là, những vụ án liên quan đến bị cáo khiếm thính và khiếm ngôn hoặc có nhiều bị cáo18. Hơn nữa, cách tiếp cận từ xa có thể khiến các đương sự khó có được đại diện và các hình thức hỗ trợ khác, khi họ được tách biệt khỏi Tòa án thực tế19. Ngoài vấn đề về sự phù hợp, vẫn còn những lo ngại về khả năng hỗ trợ công lý của các phiên tòa trực tuyến có liên quan đến các quy định pháp lý không rõ ràng. Giả sử, trong trường hợp nguyên đơn đã đồng ý tham gia phiên điều trần trực tuyến, nhưng không có mặt vào thời gian đã thỏa thuận, hoặc không tham gia phiên điều trần trực tuyến mà không có sự đồng ý của Thẩm phán, ngoại trừ một số lý do chính đáng (lỗi kết nối, mất điện, bất khả kháng), các Thẩm phán “có thể” ra phán quyết rằng, điều này có thể cấu thành một “sự từ chối xuất hiện” và được giải quyết tương ứng bằng các luật liên quan20. Và từ “có thể” ở đây có thể được hiểu là giao quyền quyết định cho Tòa án theo quy định của địa phương, dẫn đến thực tiễn xét xử khác nhau giữa các địa phương trong cả nước21. Mặc dù chức năng phán đoán tự động trong Tòa án thông minh có thể hữu ích trong việc giảm khối lượng công việc của Tòa án, vì các quyết định tư pháp dự thảo có thể được tạo ra và cho ra kết quả tương tự trong các trường hợp tương tự, nhưng điều này có thể dẫn đến việc các Thẩm phán dựa quá nhiều vào các khuyến nghị của AI và do dự, thậm chí đi chệch khỏi những khuyến nghị như vậy, từ đó, đặt ra các vấn đề về tính công bằng trong tư pháp cũng như liệu các Thẩm phán đó có phải là “Thẩm phán được công cụ hóa” một cách hiệu quả hay không22.

Bên cạnh đó, cần phải thấy rằng, việc ứng dụng công nghệ trong xét xử đồng nghĩa với việc thiết kế quy trình ra quyết định tư pháp tự động, cũng tạo ra nguy cơ ảnh hưởng đến sự độc lập của Thẩm phán. Trong trường hợp giữa quan điểm của Thẩm phán và phán quyết tự động của hệ thống đưa ra có sự khác biệt, thì bước tiếp theo nên xử lý thế nào. Đành rằng, các phán quyết tự động có thể được thiết kế phục vụ cho hoạt động ra phán quyết cuối cùng của Thẩm phán. Nhưng rõ ràng, không thể loại trừ khả năng các phán quyết tự động được tạo ra có thể gây áp lực ít nhiều đến hoạt động xét xử cũng như ảnh hưởng đến tâm lý của Thẩm phán và từ đó, về hình thức, điều này tạo ra sự quan ngại về tính vô tư, độc lập của Thẩm phán.

Một mối lo ngại liên quan khác là, các công ty công nghệ pháp lý có quyền truy cập vào lượng lớn dữ liệu tư pháp khi thiết kế sản phẩm của họ cho Tòa án và điều này rõ ràng đặt ra thách thức về bảo mật thông tin23, cũng như nguy cơ dữ liệu do các nhà phát triển hệ thống thu thập có thể dễ bị các bên thứ ba thu thập trái phép và lạm dụng24.

3. Đề xuất giải pháp xây dựng Tòa án thông minh tại Việt Nam

Thứ nhất, sửa đổi, bổ sung Luật Tổ chức Tòa án nhân dân, tạo cơ sở cho việc thực hiện chuyển đổi của Tòa án sang mô hình Tòa án thông minh. Mới đây, ngày 24/6/2024, Quốc hội đã thông qua Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) có hiệu lực từ ngày 01/01/2025. Đáng chú ý là, tại Điều 136 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân sửa đổi có quy định về phương thức xét xử trực tuyến, hứa hẹn sẽ tạo ra sự thay đổi lớn trong hoạt động xét xử của Tòa án trong thời gian tới. Tuy nhiên, Điều 136 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) chỉ dừng lại ở việc quy định phiên tòa xét xử trực tuyến là gì, còn toàn bộ quy trình tố tụng: từ nộp đơn khởi kiện, thụ lý, phân công Thẩm phán, xem xét hồ sơ… tổ chức xét xử, ra phán quyết và thi hành án thì chưa được đề cập đến. Do đó, nếu Việt Nam quyết tâm xây dựng Tòa án thông minh và đưa vào áp dụng trong hệ thống Tòa án thì cần phải đề cập đến toàn bộ quy trình này, tạo nền tảng, cơ sở thực hiện các chuyển đổi tiếp theo.

Thứ hai, sửa đổi các đạo luật liên quan như Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính theo hướng cho phép ứng dụng các thành tựu về công nghệ trong toàn bộ quy trình tố tụng, bảo đảm sự đồng bộ với Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) mới được thông qua.

Thứ ba, về lộ trình, để tiến tới xây dựng Tòa án thông minh áp dụng cho tất cả các Tòa án trên toàn quốc, trong thời gian tới, Việt Nam cần chú trọng việc số hóa tất cả các tài liệu của hệ thống Tòa án nhân dân để tạo nền tảng cho các Tòa án chuyển các hoạt động tư pháp trực tiếp sang hoạt động trực tuyến. Dần dần, các phiên tòa có sự hỗ trợ của Internet có thể cho phép các Tòa án linh hoạt hơn trong việc giải quyết các trường hợp như các bên không thể có mặt tại Tòa. Các Tòa án cần áp dụng một cách toàn diện nhiều đổi mới công nghệ hơn, tập trung hơn vào tương tác với người dùng và công chúng, hình thành nền tảng Tòa án “một cửa” có thể hỗ trợ cho các bên ở tất cả các khâu, bao gồm nộp hồ sơ vụ án, tống đạt tài liệu Tòa án, trao đổi và kiểm tra bằng chứng, xét xử và thi hành án.

Thứ tư, việc xây dựng mô hình Tòa án thông minh tại Việt Nam cũng cần nghiên cứu kinh nghiệm của các nước về giải quyết những vấn đề liên quan đến phán quyết tự động, vấn đề phân chia kỹ thuật số, tính độc lập của xét xử, tính phù hợp đối với các vụ án, đặc biệt là các vụ án hình sự, cũng như những lo ngại liên quan đến quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu.

Kết luận

Tòa án thông minh áp dụng một cách toàn diện nhiều đổi mới về công nghệ, tập trung vào tương tác với người dùng và công chúng, nhằm cung cấp dịch vụ Tòa án một cửa cho các bên, bao gồm nộp hồ sơ vụ án, tống đạt tài liệu Tòa án, trao đổi và kiểm tra bằng chứng, xét xử và thi hành án. Các Thẩm phán sẽ là những chủ thể được hưởng lợi từ những tiến bộ công nghệ này và những cải cách của Tòa án thông minh cho phép tất cả mọi người sẽ có cơ hội tiếp cận tốt hơn với công lý minh bạch và góp phần giải quyết vụ việc nhanh hơn. Mặc dù vẫn có những lo ngại liên quan đến việc sử dụng công nghệ trong mô hình Tòa án thông minh, tuy nhiên, mô hình Tòa án thông minh vẫn được đánh giá là một lựa chọn hướng tới việc cung cấp các dịch vụ tư pháp “nhanh chóng” và “công bằng” cho đông đảo người dân. Theo đó, việc nghiên cứu xây dựng và áp dụng Tòa án thông minh tại Việt Nam là một trong những nhiệm vụ quan trọng, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế trong thời gian tới.

ThS. NGUYỄN THANH TÙNG (Viện Nhà nước và Pháp luật - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam)

Tài liệu tham khảo

1. Anheng Information, How Secure the Smart Court would be?, https://www.sohu.com/a/399621209_783750, truy cập ngày 20/6/2024.

2. Congressional-Executive Commission on China, Judicial Independence in the PRC, https://www.cecc.gov/judicial-independence-in-the-prc#:~:text=Both%20Communist%20Party%20and%20government,of%20China%E2%80%99s%20judges%20and%20courts.&text=centralizing%20control%20over%20court%20finances%20and%20judicial%20salaries%3B%20and, truy cập ngày 20/6/2024.

3. Davide Carneiro, Paulo Novaisa, Francisco Andradeb, John Zeleznikowc, José Neves, Online dispute resolution: an artificial intelligence perspective, https://ddd.uab.cat/pub/artpub/2014/202519/air_a2014v41n2p211iENG.pdf, truy cập ngày 20/6/2024.

4. Elyse Methven, NSW trials online court for civil cases, Alternative Law Journal, 40(3), 2015.

5. Eagly, Remote Adjudication in Immigration, Northwestern University Law Review, Vol. 109(4), 2015.

6. For discussion of the cutting-edge technology in smart court, see George G. Zheng, China’s Grand Design of People’s Smart Courts, Asian Journal of Law and Society, Volume 7, Issue 3, 2020.

7. Meirong Guo, Internet Court’s Challenges and Future in China, Computer Law and Security Review Vol.40, 2021.

8. J. Chen, Legal Issues around the Online hearing of Criminal Cases, Proceedings of Legal Forum of 2020 World Artificial Intelligence Conference, Shanghai.

9. J. Liu, Z. Liu, Several Issues of Online Trial during the Epidemic, https://www.zhonglun.com/research/articles/7745.html, truy cập ngày 20/6/2024.

10. L. Cai, Internet + Judicial Transformation: The Construction of The Smart Court, China Law Society, (2016) Available at <https://www.chinalaw.org.cn/portal/article/index/id/20355.html, truy cập ngày 20/6/2024.

11. Matthew Terry, Steve Johnson, Peter Thompson, Virtual Court Pilot Outcome Evaluation, Ministry of Justice Research Series 21/10, https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7b66ff40f0b6425d592eaf/virtual-courts-pilot-outcome-evaluation.pdf, truy cập ngày 20/6/2024.

12. Natalie Byrom, Sarah Beardon, Abby Kendrick, The Impact of COVID-19 Measures on the Civil Justice System, Civil Justice Council, https://www.judiciary.uk/wp-content/uploads/2020/06/CJC-Rapid-Review-Final-Report-f.pdf, truy cập ngày 20/6/2024.

13. Q. Zhou, The status of judicial protection of intellectual property in Chinese courts, (Supreme People’s Court, 21 April 2020) Available at: http://www.court.gov.cn/zixun-xiangqing-82842.html, truy cập ngày 20/6/2024.

14. Susan Acland-Hood, Video hearings put to the test, https://insidehmcts.blog.gov.uk/2018/09/13/video-hearings-put-to-the-test/, truy cập ngày 20/6/2024.

15. S. Luo, The use of big data in judgment documents drives the development of various judicial trials, https://www.chinacourt.org/article/detail/2017/08/id/2983142.shtml, truy cập ngày 20/6/2024. (

16. Stephen M. McJohn, Artificial Legal Intelligence, Harvard Journal of Law and Technology, Vol. 12, 1998.

17. Straton Papagianneas, Towards Smarter and Fairer Justice? A Review of the Chinese Scholarship on Building Smart Courts and Automating Justice, Journal of Current Chinese Affairs, Volume 51, Issue 2, 2022.

18. Supreme People’s Court, China implements the revision and upgrade of the information disclosure network, (Online article, 8 June 2018) Available at: http://zxgk.court.gov.cn/, truy cập ngày 20/6/2024.

19. Supreme People’s Courts, Notice of the Supreme People’s Court on Strengthening and Standardizing Online Litigation Work during the Prevention and Control of the New Coronary Pneumonia Epidemic, (Practise Notice, 18 February 2020) [8] Available at: http://www.court.gov.cn/zixun-xiangqing-220071.html, truy cập ngày 20/6/2024.

20. Tania Sourdin, Jacqueline Meredith, Bin Li,  Digital Technology and Justice: Justice Apps, Routledge Focus, 2020.

21. Tania Sourdin, Bin Li, Donna Marie McNamara, Court innovations and access to justice in times of crisis, Health Policy and Technology, https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S2211883720300927, truy cập ngày 20/6/2024.

22. Tania Sourdin, Bin Li, Tom Hinds, Humans and justice machines: Emergent legal technologies and justice apps, Precedent, Issue 156, 2020.

23. Tania Sourdin, John Zeleznikow, Courts, Mediation and COVID-19, Australian Business Law Review, Vol. 48(2), 2020.

24. W. Zuo, C. Wang, Big Data Legal Research Based on Judgment Document Network: Reflection and Prospect, Journal of East China University of Political Science and Law, https://www.pkulaw.com/qikan/957b09be1ad237b32109911f5772cc1fbdfb.html?isFromV5=1, truy cập ngày 20/6/2024.

---