Đổi mới tổ chức Tòa án nhân dân đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong tình hình mới

Trong chiến lược cải cách tư pháp, xây dựng nền tư pháp văn minh, tiến bộ là nội dung quan trọng để không ngừng hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, là nhiệm vụ chiến lược trong công cuộc đổi mới toàn diện đất nước do Đảng ta khởi xướng, lãnh đạo. Nghị quyết số 49-NQ/TW, ngày 02-6-2005 của Bộ Chính trị khóa IX về Chiến lược Cải cách tư pháp đến năm 2020 đề ra mục tiêu "Xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả". Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng cũng tiếp tục khẳng định "Tiếp tục xây dựng nền tư pháp Việt Nam chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự  Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Hoạt động tư pháp phải có trọng trách bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân", "Nghiên cứu, ban hành Chiến lược xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045, trong đó có Chiến lược pháp luật và cải cách tư pháp"[1].    

1.Các mục tiêu đổi mới tổ chức, hoạt động của TAND

Trước những yêu cầu nêu trên, thì nhiệm vụ của TAND là rất quan trọng, có thể nói đây là công tác có vai trò quyết định của hoạt động cải cách tư pháp bởi vì tòa án là cơ quan giữ vị trí "trung tâm" trong hệ thống các cơ quan tư pháp, nơi thể hiện kết quả hoạt động cuối cùng của hệ thống tư pháp. Để Tòa án thực sự thực hiện quyền tư pháp, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người và quyền công dân theo tinh thần Hiến pháp năm 2013 thì nhiệm vụ tiếp tục đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của TAND là cần thiết bởi lẽ, trong hệ thống các cơ quan tư pháp, Tòa án có vai trò đặc biệt quan trọng, TAND là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp.  Tòa án là nơi thể hiện sâu sắc nhất bản chất của Nhà nước, của nền công lý nước ta, đồng thời thể hiện chất lượng hoạt động và uy tín của hệ thống tư pháp trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Sứ mạng của Tòa án được thể hiện ở chỗ nó chính là công cụ để bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Việc đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả công tác xét xử là tạo ra các điều kiện và các phương tiện tố tụng tối ưu để giải quyết các vụ án đúng pháp luật, kịp thời và nghiêm minh. Đổi mới tổ chức TAND tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả là một trong những nội dung của Chiến lược cải cách tư pháp theo tinh thần Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng. Đổi mới tổ chức, hoạt động của TAND nhằm đạt các mục tiêu sau:

Thứ nhất, Tòa án bằng hoạt động của mình, góp phần vào việc xây dựng và hoàn thiện nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm tất cả quyền lực thuộc về nhân dân và bảo đảm các quyền dân chủ của công dân trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội mà Hiến pháp đã ghi nhận. Xây dựng hệ thống TAND chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, chính; hoạt động của Tòa án phải phục vụ cho công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, phục vụ nhân dân, bảo vệ công lý đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.  

Thứ hai, đổi mới tổ chức, hoạt động của TAND góp phần nâng cao nhận thức pháp luật của xã hội, củng cố và tăng cường kỷ cương, kỷ luật. Tòa án phải giải quyết kịp thời, đúng pháp luật các loại tranh chấp, khiếu kiện theo luật định; cương quyết xử lý nghiêm minh tuyên phạt công khai và minh bạch các hành vi vi phạm pháp luật, góp phần tạo dựng một trật tự pháp lý, tạo môi trường sống lành mạnh, an toàn, kiểm soát và giải quyết tốt các mối quan hệ trong hành lang pháp luật.

Thứ ba, việc đổi mới tổ chức, hoạt động của TAND nhằm xây dựng một hệ thống TAND gần dân, tạo điều kiện thuận lợi cho dân, đồng thời phải tiết kiệm cho ngân sách Nhà nước.

2.Quan điểm chỉ đạo

Về đổi mới tổ chức, hoạt động  TAND, Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng chỉ rõ tổ chức Tòa án theo thẩm quyền xét xử; bảo đảm các nguyên tắc độc lập, nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo, của đương sự; phân định rành mạch thẩm quyền quản lý hành chính với trách nhiệm, quyền hạn tư pháp trong tổ chức, hoạt động của Tòa án.

Tại Kết luận số 84-KL/TW, ngày 29/7/2020 của Bộ Chính trị về tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị khóa IX về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 xác định "Đổi mới, sắp xếp, kiện toàn tổ chức bộ máy tòa án, viện kiểm sát, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả theo quy định của hiến pháp năm 2013"; "Xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp, nhất là đội ngũ thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, chấp hành viên phải thực sự liêm chính, công tâm, chuyên nghiệp, có bản lĩnh chính trị, giỏi về nghiệp vụ, tinh thông về pháp luật, nắm vững chủ trương, chính sách của Đảng, đủ phẩm chất, năng lực, uy tín đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới"; "Hoàn thiện phương thức lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp, bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động tư pháp".

Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng tiếp tục khẳng định "Tiếp tục đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của tòa án nhân dân". Chính vì vậy, yêu cầu đặt ra làm thế nào để mọi người dân đều thấy rằng cuộc sống của họ, tính mạng, tài sản của họ, danh dự và nhân phẩm của họ luôn luôn được đặt dưới sự bảo vệ đáng tin cậy của pháp luật, của cơ quan thực hiện quyền tư pháp.

 Sau 15 năm thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW, ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị (Khóa IX) về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, việc xây dựng và hoàn thiện tổ chức, bộ máy TAND đã đạt được những kết quả nhất định, cụ thể là đã đổi mới tổ chức hoạt động của Tòa án nhân dân theo mô hình 4 cấp[2] ; điều chỉnh chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền và tổ chức bộ máy của TANDTC và một số đơn vị thuộc các Tòa án theo hướng tinh gọn; xác định rõ hơn chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của từng Tòa án; tăng cường và nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa; mở rộng thẩm quyền xét xử của Tòa án đối với các khiếu kiện hành chính; TANDTC tập trung nhiều hơn cho công tác tổng kết thực tiễn xét xử và hướng dẫn áp dụng pháp luật, phát triển án lệ…; công tác  xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp trong TAND đã đạt được nhiều kết quả rất quan trọng, cán bộ có chức danh tư pháp trong TAND được quan tâm xây dựng, đã phát triển nhanh về cả số lượng và chất lượng, đáp ứng tốt hơn yêu cầu cải cách tư pháp.

3.Một số nhiệm vụ, giải pháp

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được vẫn còn một số bất cập như: Một số chủ trương cải cách tư pháp nêu trong Nghị quyết số 49-NQ/TW trong quá trình triển khai còn nhiều ý kiến khác nhau nên không thực hiện được, tổ chức, bộ máy TAND so với mục tiêu đề ra trong Nghị quyết số 49-NQ/TW chưa đạt yêu cầu, Tòa án vẫn chưa thực sự được tổ chức theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính nên ảnh hưởng nhất định đến chất lượng, hiệu quả một số hoạt động xét xử; vai trò, trách nhiệm của Tòa án trong giai đoạn điều tra, truy tố, thi hành án chưa được xác định phù hợp với vị trí "trung tâm" của Tòa án; cải cách hành chính tư pháp trong Tòa án còn chậm;  trình độ, năng lực, phẩm chất đạo đức của một bộ phận cán bộ Tòa án còn hạn chế; đội ngũ Thẩm phán theo đánh giá chung vẫn còn thiếu và yếu; đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao còn nhiều bất cập nên năng lực của cán bộ tư pháp khi phải xét xử các vụ án, tranh chấp quốc tế chưa đủ sức giải quyết những vấn đề pháp lý đặt ra trong điều kiện hội nhập quốc tế; chế độ tiền lương đối với cán bộ Tòa án còn bất cập, chưa phù hợp với tính đặc thù và trách nhiệm pháp lý trong hoạt động tư pháp.

Do đó, một số nhiệm vụ, giải pháp đặt ra nhằm đổi mới tổ chức, hoạt động của hệ thống TAND đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong tình hình mới đó là:

(1) Tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức, bộ máy TAND đảm bảo tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả và phù hợp với thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng; tinh giảm biên chế gắn với cơ cấu lại, nâng cao chất lượng, sử dụng hiệu quả đội ngũ cán bộ tư pháp theo tinh thần Nghị quyết số 18-NQ/TW, Nghị quyết số 19-NQ/TW của Hội nghị Trung ương 6 (khóa XII), Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 và Nghị quyết số 56/2017/QH14, ngày 24/11/2017 của Quốc hội. 

(2) Đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND hướng tới việc bảo đảm tính dân chủ, công khai trong hoạt động xét xử, tạo điều kiện thuận lợi và khả năng tiếp cận công lý của người dân, tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân, quyền và lợi ích hợp pháp của những người tham gia tố tụng; bảo đảm tính độc lập của hoạt động xét xử; tăng thẩm quyền, trách nhiệm, bảo đảm tính độc lập, khách quan, tuân thủ pháp luật của Thẩm phán trong hoạt động tư pháp; đảm bảo nguyên tắc "Thẩm phán, hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật"; xác định rõ vị trí "trung tâm" của Tòa án, "trọng tâm" của hoạt động xét xử và "đột phá" của hoạt động tranh tụng tại phiên tòa trong hoạt động tư pháp; xác định rõ nhiệm vụ, thẩm quyền của Tòa án trong các giai đoạn tố tụng, nhất là trong giai đoạn điều tra, truy tố, thi hành án để phù hợp với vị trí "trung tâm" của Tòa án.

(3) Việc sáp nhập hoặc chuyển đổi các đơn vị sự nghiệp sang cơ chế tự chủ đối với bộ máy giúp việc của TANDTC; kiện toàn tổ chức và điều chỉnh chức năng, nhiệm vụ bộ máy giúp việc của Tòa án Tòa án nhân dân cấp cao; tổ chức các Tòa chuyên trách tại TAND cấp tỉnh... cần đảm bảo khoa học, có cơ sở chính trị, pháp lý và thực tiễn, phù hợp với tính chất, đặc điểm, chức năng, nhiệm vụ và hoạt động, phù hợp với yêu cầu thực tế xét xử của hệ thống TAND.

(4) Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ Tòa án, nhất là đội ngũ Thẩm phán phải thực sự liêm chính, công tâm, chuyên nghiệp, có bản lĩnh chính trị, giỏi về nghiệp vụ, tinh thông về pháp luật, nắm vững chủ trương chính sách của Đảng, đủ phẩm chất, năng lực, uy tín đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới; nâng cao chất lượng công tác cán bộ (từ khâu bố trí, đánh giá, quy hoạch, điều động, luân chuyển, bổ nhiệm...), công tác thi đua khen thưởng và có cơ chế chính sách phù hợp; đổi mới căn bản chính sách, chế độ tiền lương đối với cán bộ Tòa án.

Đồng thời, tiếp tục đổi mới chất lượng đào tạo, bồi dưỡng các chức danh tư pháp của Học viện Tòa án; xây dựng đội ngũ giảng viên đáp ứng yêu cầu đào tạo, bồi dưỡng cán bộ Tòa án theo yêu cầu cải cách tư pháp; xây dựng và thực hiện tốt cơ chế phối hợp giữa các cơ sở đào tạo cơ bản về luật với Học viện Tòa án nhằm bảo đảm chuẩn đầu ra cho Học viện Tòa án, đào tạo nguồn thẩm phán trước khi tuyển dụng vào cơ quan tư pháp; nâng cao chất lượng, thực chất các kỳ thi tuyển chọn, nâng ngạch Thẩm phán Quốc gia. Bên cạnh đó, cần xây dựng cơ chế thu hút, tuyển chọn những người có tâm huyết, đủ đức, tài vào làm việc trong Tòa án nhân dân. Cần quy định cụ thể mở rộng nguồn bổ nhiệm các chức danh tư pháp; thực hiện tốt cơ chế thi tuyển để chọn người bổ nhiệm vào các chức danh tư pháp trong Tòa án theo nguyên tắc cạnh tranh, bình đẳng, dân chủ, công khai và khách quan để lựa chọn người có đủ đức, đủ tài và đảm đương được yêu cầu, nhiệm vụ trong các cơ quan tư pháp; việc lựa chọn bổ nhiệm thẩm phán không chỉ từ cán bộ trong các cơ quan tư pháp, mà còn từ các luật gia, luật sư  giỏi, có kinh nghiệm và uy tín.

(5) Đẩy mạnh công tác giáo dục chính trị, tư tưởng nhằm nâng cao bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức, lối sống của đội ngũ cán bộ Tòa án gắn với học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh và thực hiện Nghị quyết trung ương 4 (Khóa XI, Khóa XII) của Đảng;

(6) Thực hiện tốt công tác tổng kết thực tiễn xét xử, hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật và phát triển án lệ;

(7) Thực hiện tốt công khai hoạt động của Tòa án như công khai bản án, quyết định của Tòa án trên Cổng thông tin điện tử Tòa án nhân dân; tổ chức các phiên tòa rút kinh nghiệm theo yêu cầu cải cách tư pháp để các Thẩm phán nâng cao tinh thần trách nhiệm, tích lũy kiến thức, kinh nghiệm xét xử từ thực tiễn xét xử, giải quyết các loại vụ việc...; nghiên cứu, xây dựng Tòa án điện tử đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp;

 (8) Đổi mới thủ tục hành chính tư pháp trong TAND, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tiếp cận công lý. Góp phần nâng cao hiệu quả, đảm bảo công khai minh bạch các hoạt động của Tòa án, xây dựng Tòa án thân thiện, gần dân, phục vụ nhân dân, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân khi có công việc tại Tòa án;

(9) Siết chặt kỷ cương, kỷ luật, tăng cường kiểm tra, thanh tra nội bộ và phát huy có hiệu quả cơ chế kiểm tra, giám sát từ bên ngoài đối với hoạt động tư pháp; đảm bảo cán bộ, trước hết là các chức danh tư pháp trong Tòa án nhân dân phải thực sự trong sạch, vững mạnh, chuyên nghiệp, vững về chính trị, giỏi về nghiệp vụ, tinh thông về pháp luật, nắm vững chủ trương, chính sách của Đảng, am hiểu về kinh tế, xã hội, liêm chính, công tâm và bản lĩnh, kỷ cương và trách nhiệm, đủ phẩm chất, năng lực đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới.   

Phiên họp xét xử giám đốc thẩm của  HĐTP TANDTC - Ảnh: PV

TS TRẦN THỊ THU HẰNG (Ban Nội chính Trung ương)