Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Hoài Anh- người giữ hơi thở dân gian giữa lòng phố

Dòng máu nghệ thuật từ “Nữ hoàng Đường thi”

Giữa ngõ nhỏ 210 phố Nghi Tàm, nơi những dãy tập thể cũ gợi nhớ về một thời xa xưa, có một căn gác tầng hai được cơi nới lên ba tầng, giản dị mà chất chứa trong lòng một thế giới rất riêng. Ấy là thế giới của tiếng hát văn, của nhịp phách ca trù, của khúc xẩm, điệu chèo, tiếng quan họ đằm thắm. Ở đó, Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Hoài Anh vẫn ngồi lặng giữa căn phòng nhỏ, cất giọng hát chậm rãi mà tha thiết, thứ âm thanh khiến cả khu phố như chùng lại, ngân lên nỗi hoài cổ và thương nhớ.

Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Hoài Anh.

Phạm Thị Hoài Anh sinh năm 1956, là con út của cố nữ sĩ Ngân Giang, người được mệnh danh là “Nữ hoàng Đường thi Việt Nam”. Nữ sĩ Ngân Giang, tên thật Đỗ Thị Quế, để lại hơn bốn nghìn thi phẩm, trong đó có những bài bất hủ như Trưng Nữ Vương, Xuân Chiến Địa, Bạch Đằng Giang, Tiếng vọng sông Ngân. Mẹ là thi sĩ, cha là nhà Nho, Hoài Anh lớn lên trong thế giới của câu chữ và thanh âm.

Thuở nhỏ, cô bé Hoài Anh thường ngồi bên bàn gỗ, nghe mẹ ngâm thơ, nghe những tao nhân mặc khách như Hoàng Cầm, Chế Lan Viên, Văn Cao chuyện trò. Tiếng thơ, tiếng nhạc, lời ca thấm dần trong cô như mạch nguồn tự nhiên. “Tiếng thơ của mẹ chính là bài học đầu tiên về cái đẹp, thứ nghệ thuật không cần phô trương mà thấm sâu, dịu dàng và bền bỉ”, bà từng nói.

Ngay từ tuổi thiếu niên, Hoài Anh đã bộc lộ khả năng cảm thụ đặc biệt. Cách luyến láy, nhấn nhá của bà tinh tế, dày cảm xúc mà vẫn trong trẻo, một “tai âm nhạc bẩm sinh” được trời phú cho người có duyên với tiếng đàn, tiếng hát dân gian.

Người nghệ sĩ giữ lửa trong căn gác nhỏ Nghi Tàm

Những năm 2000 trở đi, Hoài Anh gần như không có khái niệm nghỉ ngơi. Bà đi khắp nơi, từ hội diễn tỉnh lẻ, sân khấu địa phương, cho đến các chương trình truyền hình. Có khi là Festival Huế, nơi bà đoạt Giải Xuất sắc năm 2018 với phần diễn xướng Cô đôi thượng ngàn; có khi là Hội thi Ca trù toàn quốc 2019, nơi bà giành Huy chương Bạc; có khi chỉ là hội thi nhỏ cấp xã, nhưng bà vẫn chỉnh trang, dâng lễ, bước lên sân khấu với sự trang nghiêm như hát cho tổ nghề.

Năm 2022, Chủ tịch nước phong tặng bà Phạm Thị Hoài Anh danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú”, phần thưởng cao quý dành cho những người giữ hồn di sản.

Bên cạnh biểu diễn, bà còn đạo diễn nhiều vở kịch thơ nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Trưng Nữ Vương, Kiều Nguyệt Nga, Ghen Hoạn Thư. Vai Hoạn Thư do bà thủ diễn từng khiến khán giả xúc động: một người đàn bà vừa ghen tuông, vừa cao ngạo, vừa đầy nhân tình thế thái.

Người ta quen hình ảnh người phụ nữ khoác áo văn thêu, tay cầm quạt, nụ cười hiền hậu, bước lên sân khấu trong tràng pháo tay ấm áp. Và khi ánh đèn tắt, bà lại trở về căn gác nhỏ ở Nghi Tàm, nơi mỗi tuần vẫn vang tiếng phách, tiếng hát của những người yêu ca trù, hát văn, hát xẩm. Có hôm chỉ bốn, năm người, có hôm chật kín cầu thang. Họ mang theo trà, bánh và cả những câu chuyện về ngày xưa. Hoài Anh ngồi giữa, cất giọng hát, mọi người lặng nghe như được trở lại một miền ký ức thanh tao của Hà Nội cũ.

Trong dòng tộc, bà được xem như “người giữ nếp nhà”, người không chỉ hát hay mà còn sống tử tế. Là con út của cố nữ sĩ Ngân Giang, bà luôn gắn bó, chăm lo cho anh chị, họ hàng. Có lần người trong họ gặp nạn, Hoài Anh lặng lẽ vận động bạn bè giúp đỡ. “Hoài Anh thương người còn hơn cả hát múa”, người thân thường nói vậy, với niềm tự hào.

Hơi thở dân gian giữa lòng phố 

Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Hoài Anh từng có thời gian sống và làm việc tại TP Hồ Chí Minh, nhưng Hà Nội vẫn là bến đỗ của trái tim. “Tôi đi đâu rồi cũng muốn quay về đất mẹ Hà Nội. Ở đây, tôi được hát cho những người hiểu mình”, bà nói.

Mỗi khi trở ra Bắc, bà lại mở cánh cửa căn nhà nhỏ ven Hồ Tây, thắp nén nhang cho mẹ, ngồi bên cửa sổ nhìn sông Hồng lộng gió, rồi hát cho những người yêu dân ca tìm đến. Gia đình Hoài Anh là niềm tự hào không chỉ của dòng họ mà còn của những người yêu văn hóa dân tộc. Các con, các cháu của bà đều ngoan hiền, học giỏi, có người du học, có người làm truyền thông, biểu diễn nghệ thuật, nhưng dù ở đâu, họ vẫn giữ nếp sống mà bà dạy: yêu cái đẹp, trọng đạo hiếu, sống tử tế.

Hoài Anh từng nói: “Tôi không dạy con cháu phải nối nghiệp vũ, nhạc, thi, ca. Tôi chỉ dạy chúng biết thương yêu, hướng đến Chân – Thiện – Mỹ và giữ gốc rễ đạo hiếu, nếp nhà Việt”. Có lẽ đó là cách bà nối tiếp mẹ mình, cố nữ sĩ Ngân Giang, trong hành trình truyền lại ngọn lửa văn hóa Việt qua từng thế hệ.

Thời trẻ, Hoài Anh khiến nhiều người ngưỡng mộ không chỉ bởi tài năng mà còn bởi thần thái thanh lịch của người phụ nữ Hà Nội xưa. Nhiều người từng quý mến, thậm chí say mê bà, một đại tá quân đội, một đạo diễn tiếng tăm, một tổng biên tập của tờ báo lớn… nhưng bà chọn sân khấu. “Tôi cũng biết yêu thương, biết giận hờn, nhưng tôi yêu nghệ thuật hơn”, bà cười hiền, giọng vẫn trong và sáng như tiếng hát.

Giờ đây, ở tuổi đã nhuộm màu thời gian, Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Hoài Anh vẫn hát, vẫn ngâm, vẫn dạy ca trù cho thế hệ trẻ. Giọng hát của bà đằm sâu hơn, chan chứa hơn, như mang theo hơi thở của đất mẹ, của cả một thời đã qua. Cuộc đời bà là bản trường ca về lòng trung thành với nghệ thuật, đạo hiếu và sự nhân hậu.

Giữa một Hà Nội ngày càng cao tầng và hối hả, vẫn còn đó căn gác nhỏ ven sông Hồng thổn thức mỗi đêm. Ánh đèn hắt sáng, tiếng phách, tiếng đàn đáy vẫn vang lên, ngân dài như mạch sống của văn hóa dân gian. Hoài Anh hát cho mẹ, cho quê hương, cho đất nước, để tôn vinh, gìn giữ những giá trị nhân văn trong nhịp sống hiện đại.

Và chừng nào tiếng hát văn còn ngân lên từ căn nhà nhỏ phố Nghi Tàm, chừng đó người ta vẫn còn nghe thấy hơi thở của Hà Nội, một phần hồn Việt dịu dàng, bền bỉ và sâu lắng, qua giọng hát của Nghệ nhân Ưu tú Phạm Thị Hoài Anh, người đã được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu cao quý, như một minh chứng cho cả đời cống hiến cho di sản dân gian.

 

THÁI NGUYỄN