1. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về căn cứ và thời hạn định giá tài sản

1.1. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về căn cứ định giá tài sản

Nghị định số 30/2018/NĐ-CP ngày 07/3/2018 của Chính phủ quy định chi tiết việc thành lập và hoạt động của Hội đồng định giá tài sản; trình tự, thủ tục định giá tài sản trong tố tụng hình sự (sửa đổi bởi Nghị định số 97/2019/NĐ-CP ngày 23/12/2019) đã có quy định cụ thể về các căn cứ định giá tài sản (ĐGTS). Theo đó, tài sản gồm hai loại là: (i) tài sản không phải là hàng cấm và (ii) tài sản là hàng cấm, đồng thời đưa ra các căn cứ định giá cụ thể đối với hai loại tài sản này.

Thứ nhất, đối với tài sản không phải là hàng cấm: Theo quy định tại khoản 1 Điều 8 Thông tư số 30/2020/TT-BTC ngày 17/4/2020 hướng dẫn một số điều của Nghị định số 30/2018/NĐ-CP ngày 07/3/2018 của Chính phủ quy định chi tiết việc thành lập và hoạt động của hội đồng định giá tài sản; trình tự, thủ tục định giá tài sản trong tố tụng hình sự và Nghị định số 97/2019/NĐ-CP ngày 23/12/2019 của chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 30/2018/NĐ-CP, việc ĐGTS không phải là hàng cấm phải dựa trên ít nhất một trong các căn cứ ĐGTS được liệt kê sau đây:

- Giá thị trường của tài sản: Giá thị trường của tài sản là giá giao dịch phổ biến trên thị trường của loại tài sản cần định giá hoặc tài sản tương tự với tài sản cần định giá tại thời điểm định giá và địa điểm định giá được yêu cầu định giá. Giao dịch phổ biến trên thị trường là hoạt động mua, bán tài sản được tiến hành hợp pháp và công khai trên thị trường. Một tài sản được coi là có giao dịch phổ biến khi có ít nhất 03 tài sản tương tự có giao dịch mua, bán trên thị trường.

- Giá do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền quy định, quyết định: Đây là mức giá do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quy định hoặc quyết định đang có hiệu lực áp dụng tại thời điểm được yêu cầu định giá. Trường hợp cơ quan nhà nước có thẩm quyền quy định giá tối đa, giá tối thiểu, khung giá thì áp dụng mức giá cụ thể do cơ quan hoặc đơn vị sản xuất kinh doanh quy định tại thời điểm được yêu cầu định giá.

- Giá do doanh nghiệp thẩm định giá cung cấp: Giá do doanh nghiệp thẩm định giá cung cấp là giá được xác định theo kết quả thẩm định giá tại Chứng thư thẩm định giá và Báo cáo kết quả thẩm định giá của doanh nghiệp thẩm định giá còn hiệu lực đối với tài sản được thẩm định giá.

- Giá trong tài liệu, hồ sơ kèm theo tài sản cần định giá (nếu có): Giá trong tài liệu, hồ sơ hợp pháp về loại tài sản đó do các cơ quan có thẩm quyền hoặc cơ quan yêu cầu định giá cung cấp.

- Các căn cứ khác về giá hoặc giá trị của tài sản cần định giá

Thứ hai, đối với tài sản là hàng cấm: Điều 15 Nghị định số 30/2018/NĐ-CP không chỉ đưa ra các căn cứ ĐGTS cụ thể mà quy định luôn về thứ tự ưu tiên trong việc áp dụng các căn cứ này để ĐGTS là hàng cấm:

- Giá mua bán thu thập được trên thị trường không chính thức tại thời điểm và tại nơi tài sản là hàng cấm được yêu cầu định giá hoặc tại địa phương khác;

- Giá ghi trên hợp đồng hoặc hóa đơn mua bán hoặc tờ khai nhập khẩu hàng cấm (nếu có);

- Giá do doanh nghiệp thẩm định giá cung cấp;

- Giá thị trường trong khu vực hoặc thế giới của hàng cấm do cơ quan, tổ chức có thẩm quyền thông báo hoặc cung cấp thông tin;

- Giá niêm yết, giá ghi trên hợp đồng hoặc hóa đơn mua bán hoặc tờ khai nhập khẩu của tài sản tương tự được phép kinh doanh, lưu hành, sử dụng tại Việt Nam;

- Giá thị trường trong khu vực và thế giới của tài sản tương tự được phép kinh doanh, lưu hành, sử dụng tại các thị trường này;

- Các căn cứ khác giúp xác định giá trị của tài sản cần định giá do cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng hình sự cung cấp và chịu trách nhiệm về tính chính xác, tin cậy của các căn cứ này.

Trường hợp có từ 02 căn cứ trở lên, Hội đồng định giá tùy theo tính chất, đặc điểm tài sản cần định giá và tình hình thông tin thu thập được liên quan đến tài sản để xác định thứ tự ưu tiên của các căn cứ ĐGTS.

1.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thời hạn định giá tài sản

Thời hạn ĐGTS là khoảng thời gian thực hiện ĐGTS của Hội đồng ĐGTS được nêu trong văn bản yêu cầu ĐGTS. Việc ĐGTS, trả kết luận ĐGTS thực hiện theo thời hạn nêu trong văn bản yêu cầu ĐGTS. Trường hợp việc định giá tài sản không thể tiến hành trong thời hạn yêu cầu, Hội đồng định giá tài sản phải kịp thời thông báo bằng văn bản, nêu rõ lý do cho cơ quan, người đã yêu cầu định giá biết1.

Theo quy định của BLTTHS năm 2015, thời hạn định giá không được quy định cụ thể, thời hạn này do cơ quan yêu cầu định giá ấn định và phải nêu rõ trong văn bản yêu cầu định giá tài sản; trường hợp không thể tiến hành trong thời hạn yêu cầu thì Hội đồng định giá tài sản phải thông báo bằng văn bản, nêu rõ lý do cho cơ quan, người đã yêu cầu biết. Như vậy, theo quy định này thì thời hạn định giá tài sản không được xác định cụ thể là bao lâu mà phụ thuộc vào ý chí của cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng ra văn bản yêu cầu định giá tài sản. Theo đó, tùy thuộc vào tính chất, đặc điểm các tình tiết cụ thể của từng vụ án mà cơ quan ra văn bản yêu cầu định giá tài sản sẽ chủ động cân nhắc, xác định thời hạn hợp lý để định giá tài sản.

2. Hạn chế về căn cứ và thời hạn định giá tài sản trong thực tiễn giải quyết vụ án

2.1. Hạn chế về căn cứ định giá tài sản

2.1.1. Hạn chế về căn cứ định giá tài sản không phải hàng cấm

Pháp luật tố tụng hình sự hiện hành đã quy định các căn cứ xác định giá tài sản, phương pháp định giá tài sản cũng như làm rõ phương pháp định giá đối với các tài sản không phải là hàng cấm. Tuy nhiên, trong thực tiễn áp dụng pháp luật về định giá tài sản phát sinh nhiều loại tài sản đặc biệt, khó định giá, chưa thống nhất như: tài sản là thú cưng, chim cảnh, cá quý; tài sản là chứng thư, giấy xác định quyền tài sản; tài sản không mua bán phổ biến trên thị trường (tài sản là quyền sở hữu trí tuệ, tác phẩm nghệ thuật, di vật, cổ vật hoặc vật có giá trị văn hóa, tôn giáo, khảo cổ, kiến trúc, lịch sử); tài sản khi định giá cần giám định, khi không có kết luận giám định hoặc không giám định được; trường hợp tài sản bị thất lạc hoặc không còn; trường hợp tài sản bị thiệt hại liên quan đến từ hai người bị hại trở lên nhưng có người từ chối định giá tài sản,…

Chẳng hạn, đối với tài sản cần định giá là di vật, cổ vật. Do di vật, cổ vật chưa có thị trường mua bán chính thức theo quy định của pháp luật nên việc xác định giá trị gặp nhiều khó khăn, không thống nhất. Việc mua bán đa phần chỉ dựa trên kinh nghiệm cá nhân chứ không có những căn cứ rõ ràng, những tiêu chí xác định giá thống nhất. Hoặc đối với những tài sản là thú cưng, chim, cá quý thì trong một số trường hợp việc giám định để xác định giống thú cưng, chim, cá quý cũng được đặt ra. Tuy nhiên, nếu không thể giám định được thì việc định giá những tài sản này chỉ được xác định như giá trị của những động vật thông thường.

Đối với một số tỉnh thành miền tây có trồng cây ăn quả, xuất hiện các vụ trộm cắp “trái cây chưa đến kỳ thu hoạch”, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích kinh tế của người trồng cây. Tuy nhiên, thực tiễn định giá loại tài sản này cũng phát sinh nhiều quan điểm trái chiều, chưa thống nhất. Quan điểm thứ nhất: Hội đồng định giá không tiến hành định giá tài sản, từ chối định giá tài sản. Quan điểm này dẫn đến việc không tiến hành định giá tài sản để xác định giá trị tài sản được, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người nông dân, có nguy cơ cao bỏ lọt tột phạm và người phạm tội, khi trên thực tế là thiệt hại về tài sản đã xảy ra. Quan điểm thứ hai: xác định mặt hàng trái cây chưa đến kỳ thu hoạch bị thiệt hại tương tự như sản phẩm mặt hàng trái cây chưa đến kỳ thu hoạch, xác định đây là phế phẩm nông nghiệp lưu thông ngoài thị trường (trái cây được tỉa bỏ, để đảm bảo quá trình nuôi trái thương thẩm; trái non rụng tự nhiên…) để tiến hành định giá. Việc định giá này dẫn đến giá trị thực sự của tài sản bị giảm sút nghiêm trọng, có khả năng không đủ định lượng để xử lý hình sự, gây bất bình cho người nông dân, cũng như thiệt thời cho họ khi yêu cầu bồi thường thiệt hại. Quan điểm thứ ba: Hội đồng định giá một số địa phương đã linh hoạt xác định giá trị tài sản bị thiệt hại bằng chi phí tạo ra tài sản tại thời điểm chiếm đoạt. Tuy nhiên, việc tính toán chi phí nêu trên cũng chưa có hướng dẫn cụ thể mà tùy theo trình độ nhận thức, kinh nghiệm thực tiễn của các cơ quan có liên quan cho ra chi phí khác nhau, dễ dẫn đến xác định giá theo cảm tính, gây tranh cãi. Đồng thời, trong trường hợp này chỉ tính đúng, đủ giá trị tài sản mà người nông dân đã bỏ ra để tạo nên tài sản theo những quy trình canh tác của cơ quan nông nghiệp nhưng không tính được hoa lợi của sản phẩm2. Tác giả không đồng tình với cả ba quan điểm vừa nêu. Theo tác giả, cần xác định giá trị của cây thành phẩm làm chuẩn trước khi tính toán các giá trị của cây theo từng giai đoạn.

2.2.2. Hạn chế về căn cứ định giá tài sản đối với hàng cấm

Hàng cấm là hàng hóa cấm kinh doanh, cấm lưu hành, cấm sử dụng tại Việt Nam; hàng hóa chưa được phép lưu hành, chưa được phép sử dụng tại Việt Nam theo quy định của pháp luật3. BLHS năm 2015 cũng đã quy định nhiều tội danh có đối tượng tác động là hàng cấm và giá trị của hàng cấm được xác định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt. Do đó, việc định giá hàng cấm là cần thiết để giải quyết VAHS. Tuy nhiên trong thực tiễn giải quyết vụ án, việc xác định giá trị của hàng cấm vẫn chưa thống nhất. Đặc biệt đối với tài sản cần định giá là vũ khí quân dụng.

Hiện nay, vũ khí quân dụng được xác định là hàng hóa cấm kinh doanh và cũng là đối tượng tác động của tội phạm quy định tại Điều 304 BLHS năm 2015 (tội chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt vũ khí quân dụng, phương tiện kỹ thuật quân sự). Theo quy định tại Điều 304 BLHS năm 2015, “vật phạm pháp có giá trị lớn, rất lớn, đặc biệt lớn” là tình tiết định khung tăng nặng. Do đó, việc xác định giá trị của vũ khí quân dụng đóng vai trò quan trọng trong việc định khung hình phạt đối với hành vi chiếm đoạt vũ khí quân dụng. Tuy nhiên, căn cứ định giá đối với các loại vũ khí quân dụng vẫn chưa có hướng dẫn cụ thể. Hội đồng ĐGTS cũng thường từ chối việc định giá do không có tài sản tương tự để đối chiếu, so sánh4. Vấn đề này gây nhiều khó khăn cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng.

2.2. Hạn chế về thời hạn định giá tài sản

Theo quy định hiện hành, việc ĐGTS, trả kết luận ĐGTS thực hiện theo thời hạn nêu trong văn bản yêu cầu ĐGTS. Việc không quy định rõ thời hạn định giá nhằm mục đích tạo sự linh hoạt cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong việc ấn định thời hạn định giá cụ thể tùy thuộc vào từng loại tài sản được xác định. Tuy nhiên, hạn chế của “sự linh hoạt này” dễ dẫn đến vi phạm về thời hạn ĐGTS, từ đó kéo dài thời gian giải quyết vụ án. Cụ thể, thời hạn ĐGTS trong thực tiễn giải quyết vụ án thường kéo dài quá thời hạn được quy định trong văn bản yêu cầu ĐGTS. Có nhiều trường hợp mặc dù trong yêu cầu ĐGTS đã ghi rõ thời hạn mà Hội đồng ĐGTS phải trả lại kết quả ĐGTS nhưng việc quá thời hạn định giá vẫn xảy ra.

Điển hình, Ngày 12/6/2014, Cơ quan CSĐT Công an TP. Q có Quyết định trưng cầu Hội đồng ĐGTS trong tố tụng hình sự yêu cầu định giá toàn bộ tài sản của chị Nguyễn Thị Ngọc C bị Ngô Ngọc T cùng đồng bọn hủy hoại và gửi Kết luận ĐGTS cho Cơ quan CSĐT Công an TP. Q trước ngày 21/6/2014. Nhưng đến ngày 22/10/2014 Hội đồng định giá mới tiến hành định giá và đến ngày 30/12/2014 gửi Kết quả ĐGTS cho Cơ quan điều tra5. Hoặc Hồ sơ tin báo vụ Mông Thế T - Vi phạm quy định về tham gia giao thông đường bộ: Yêu cầu ĐGTS ghi thời hạn định giá từ ngày 16/5/2022 đến ngày 30/5/2022 nhưng đến ngày 22/6/2022, Hội đồng ĐGTS mới tiến hành định giá và gửi Kết luận ĐGTS cho Cơ quan điều tra. Hồ sơ tin báo vụ Trương Thái D phạm tội trộm cắp tài sản: Yêu cầu ĐGTS ghi thời hạn định giá từ ngày 20/9/2022 đến ngày 30/9/2022 nhưng đến ngày 11/10/2022, Hội đồng ĐGTS mới tiến hành định giá và gửi Kết luận ĐGTS cho Cơ quan điều tra. Hồ sơ tin báo vụ vi phạm quy định về tham gia giao thông đường bộ xảy ra ngày 13/7/2022 tại Nà Ngăm, Cẩm Giàng: Yêu cầu ĐGTS ghi thời hạn từ ngày 26/7/2022 đến 10/8/2022 nhưng đến ngày 15/8/2022, Hội đồng ĐGTS mới tiến hành định giá và gửi Kết luận ĐGTS cho Cơ quan điều tra[6].

Trong một số trường hợp khác, Cơ quan yêu cầu ĐGTS ấn định thời gian quá ngắn, chưa phù hợp, không đủ để Hội đồng ĐGTS tiến hành công việc để ra kết luận ĐGTS. Ngoài ra, thời hạn định giá kéo dài cũng xuất phát từ việc chậm giám định. Trong nhiều trường hợp kết luận giám định là cơ sở quan trọng để cơ quan có thẩm quyền tiến hành hoạt động ĐGTS. Ví dụ, nếu không thể giám định được tài sản là di vật, cổ vật, động vật hoang dã thuộc danh mục được bảo vệ hoặc thú cưng, chim cảnh, cá quý thì không thể tiến hành được hoạt động ĐGTS.

3. Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về căn cứ và thời hạn định giá tài sản

3.1. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về căn cứ và thời hạn định giá tài sản

Thứ nhất, kiến nghị hoàn thiện pháp luật về căn cứ ĐGTS

Một là, ban hành văn bản hướng dẫn về các căn cứ xác định giá tài sản trong trường hợp chưa được áp dụng thống nhất trên thực tiễn. Chẳng hạn đối với tài sản là di vật, cổ vật, chim quý, thú cưng, cá cảnh, Hội đồng ĐGTS cần mời thêm chuyên gia trong Hội sinh vật cảnh, chuyên gia trong lĩnh vực đồ cổ để tham gia vào Hội đồng ĐGTS. Đồng thời, việc khảo sát giá cũng cần được tiến hành ở những khu vực xung quanh để tăng độ chính xác trong việc xác định giá trị tài sản. Đối với trái cây chưa đến kỳ thu hoạch, cần nghiên cứu để ban hành khung giá trị chuẩn của cây thành phẩm ở từng địa phương, từ đó làm cơ sở để xác định giá trị trái cây chưa đến kỳ thu hoạch trong các vụ án.

Hai là, ban hành văn bản hướng dẫn căn cứ định giá tài sản đối với một số tài sản là hàng cấm như vũ khí quân dụng. Thiết nghĩ cần nghiên cứu thêm pháp luật nước ngoài để học hỏi kinh nghiệm trong việc quy định các căn cứ định giá đối với loại tài sản này.

Thứ hai, kiến nghị hoàn thiện pháp luật về thời hạn định giá tài sản

Như đã phân tích, thời hạn ĐGTS hiện nay không có quy định thống nhất mà phụ thuộc vào quyết định của cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Điều này làm phát sinh nhiều hệ lụy ảnh hưởng đến quá trình giải quyết vụ án và quyền lợi của người tham gia tố tụng. Do đó, cần có quy định về thời hạn ĐGTS với định hướng:

- Thời hạn định giá phải được quy định phù hợp với thời hạn của các giai đoạn tố tụng để đảm bảo thời hạn tố tụng trong các giai đoạn cụ thể;

- Căn cứ vào tính chất, đặc điểm của tài sản cần định giá để xác định thời hạn định giá cụ thể.

- Quy định thời hạn tối đa tương tự như thời hạn giám định được quy định tại Điều 208 BLTTHS năm 2015.

3.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật tố tụng hình sự về định giá tài sản

Bên cạnh những kiến nghị hoàn thiện pháp luật về ĐGTS liên quan đến căn cứ  ĐGTS, thời hạn ĐGTS, quyền và nghĩa vụ của Hội đồng ĐGTS. Thiết nghĩ cần có một số giải pháp để nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về ĐGTS.

Thứ nhất, cần ban hành quy chế phối hợp giữa cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng với nhau và với Hội đồng ĐGTS, các cá nhân, tổ chức có liên quan đến hoạt động ĐGTS.

Thứ hai, về lâu dài cần hoàn thiện khung pháp lý về xây dựng và phát triển thị trường mua bán di vật, cổ vật trong sự quản lý của nhà nước, đặc biệt là quy trình pháp lý để đấu giá di vật, cổ vật là hướng đi lâu dài để có cơ sở xác định đúng giá trị của các di vật, cổ vật đang tồn tại trên thị trường.

Thứ ba, cần thường xuyên tập huấn, bồi dưỡng, nâng cao trình độ của người làm công tác ĐGTS theo định kỳ, tùy vào điều kiện của địa phương hoặc kết hợp giữa các địa phương để nâng cao tính hiệu quả.

Thứ tư, chú trọng việc tập huấn, bồi dưỡng, nâng cao ý thức, trình độ của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng trong công tác ĐGTS là vấn đề cần được quan tâm và triển khai định kỳ. Các buổi tập huấn có thể diễn ra trong nội bộ ngành hoặc liên ngành để nâng cao tính hiệu quả. Ngoài ra, cần thường xuyên tổ chức các phiên họp rút kinh nghiệm từ những vụ án liên quan đến hoạt động ĐGTS để nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật trong tương lai. 

ThS. PHẠM KIỀU DIỄM (TAND huyện Đông Hải, tỉnh Bạc Liêu)

Tài liệu tham khảo

1. Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

2. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2021).

3. Nghị định số 30/2018/NĐ-CP ngày 07/3/2018 của Chính phủ quy định chi tiết việc thành lập và hoạt động của hội đồng định giá tài sản; trình tự, thủ tục định giá tài sản trong tố tụng hình sự.

4. Nghị định số 97/2019/NĐ-CP ngày 23/12/2019 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 30/2018/NĐ-CP ngày 07/3/2018 của Chính phủ quy định chi tiết việc thành lập và hoạt động của Hội đồng định giá tài sản; trình tự, thủ tục định giá tài sản trong tố tụng hình sự.

5. Thông tư số 30/2020/TT-BTC ngày 17/4/2020 hướng dẫn một số điều của Nghị định số 30/2018/NĐ-CP ngày 07/3/2018 của Chính phủ quy định chi tiết việc thành lập và hoạt động của hội đồng định giá tài sản; trình tự, thủ tục định giá tài sản trong tố tụng hình sự và Nghị định số 97/2019/NĐ-CP ngày 23/12/2019 của chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 30/2018/NĐ-CP.

6. Nguyễn Thành Nam, “Bàn về ĐGTS là trái cây chưa tới thời kỳ thu hoạch trong các vụ án trộm cắp tài sản”, https://vkstiengiang.gov.vn/chi-tiet-tin?/ban-ve-inh-gia-tai-san-la-trai-cay-chua-toi-thoi-ky-thu-hoach-trong-cac-vu-an-trom-cap-tai-san/34414625.

7. Nguyễn Mạnh Cường, “Vướng mắc, bất cập từ thực tiễn xử lý tội “Chiếm đoạt vũ khí quân dụng” theo Điều 304 Bộ luật Hình sự”, https://tapchitoaan.vn/vuong-mac-bat-cap-tu-thuc-tien-xu-ly-toi-“chiem-doat-vu-khi-quan-dung”-theo-dieu-304-bo-luat-hinh-su9528.html.

8. Mai Văn Cường, “Kiến nghị yêu cầu UBND TP.Quy Nhơn khắc phục vi phạm trong công tác định giá tài sản”, https://vksbinhdinh.gov.vn/newsdetail.asp?newsid=404&cat1ID=3&Cat2id=9.

9. Phương Quốc Thành, Minh Hiếu, “Viện kiểm sát kiến nghị khắc phục vi phạm đối với việc định giá tài sản”, https://baovephapluat.vn/vien-kiem-sat-khang-nghi-kien-nghi/vien-kiem-sat-kien-nghi-khac-phuc-vi-pham-doi-voi-viec-dinh-gia-tai-san-144788.html.

---