Tổng hợp hình phạt đối với người bị xử phạt tù cho hưởng án treo có hành vi phạm tội mới - Quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng

Án treo là chế định nhân đạo trong pháp luật hình sự Việt Nam, cho phép người bị kết án không phải chấp hành án phạt tù tại các cơ sở giam giữ, nói cách khác, là việc cho người bị kết án phạt tù được chấp hành án tại cộng đồng. Để được áp dụng hình phạt này, người bị kết án phải thỏa mãn những điều kiện nhất định[1]. Tuy nhiên, điều kiện để người phạm tội được cân nhắc áp dụng án phạt tù cho hưởng án treo đã được nêu rất rõ ràng, minh bạch nhưng điều kiện để thi hành, các hậu quả pháp lý phát sinh khi thi hành hình phạt này lại chưa được nêu cụ thể.

1. Về cơ sở pháp lý

Theo Điều 65 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, án treo được áp dụng khi xử phạt tù không quá 03 năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ 01 năm đến 05 năm và thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách.

Theo quy định tại Điều 363 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 thì: “Trường hợp bị cáo đang bị tạm giam mà Tòa án cấp sơ thẩm quyết định đình chỉ vụ án, tuyên bị cáo không có tội, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt cho bị cáo, hình phạt không phải là hình phạt tù hoặc phạt tù nhưng cho hưởng án treo hoặc khi thời hạn phạt tù bằng hoặc ngắn hơn thời hạn đã tạm giam thì bản án hoặc quyết định của Tòa án được thi hành ngay, mặc dù vẫn có thể bị kháng cáo, kháng nghị.” Cụ thể hóa nội hàm của điều luật, tại Điều 5 Nghị quyết số 02/2018/NQ-HĐTP ngày 15/5/2018 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng Điều 65 Bộ luật Hình sự về án treo đã quy định 08 trường hợp ấn định thời gian thử thách, trong đó khoản 1 đã xác định: “Trường hợp Tòa án cấp sơ thẩm cho hưởng án treo, bản án không bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm thì thời điểm bắt đầu tính thời gian thử thách là ngày tuyên án sơ thẩm.”.

Tuy nhiên, theo quy định tại khoản 5 Điều 65 Bộ luật Hình sự thì: “Trường hợp thực hiện hành vi phạm tội mới thì Tòa án buộc người đó phải chấp hành hình phạt của bản án trước và tổng hợp với hình phạt của bản án mới theo quy định tại Điều 56 của Bộ luật này”[2]. Và trong thực tiễn áp dụng đã phát sinh việc cần xác định thời điểm nào là thời điểm phát sinh “có hành vi phạm tội mới trong thời gian thử thách”. Thời điểm đó có phải là thời điểm bắt đầu thời gian thử thách, hay thời điểm Bản án, quyết định[3] hình sự có hiệu lực pháp luật.

2. Thực tiễn áp dụng và vấn đề còn vướng mắc, bất cập

Ngày 15/8/2022, Tòa án nhân dân TP N, tỉnh K đã xét xử, tuyên phạt bị cáo Nguyễn Tiến phạm tội “Trộm cắp tài sản”, xử phạt 02 năm tù cho hưởng án treo, thời gian thử thách là 04 năm, thời gian thử thách kể từ ngày tuyên án (ngày 15/8/2022). Tuy nhiên, Tòa án chưa thể thực hiện giao hồ sơ thi hành án hình sự của Nguyễn Tiến cho Cơ quan thi hành án hình sự bởi đối tượng không có mặt tại nơi cư trú.

Ngày 14/9/2022, Nguyễn Tiến có hành vi gian dối để chiếm đoạt số tiền 100.000.000đ của ông Lê và bỏ trốn. Ngày 28/02/2023, Cơ quan cảnh sát điều tra có quyết định khởi tố vụ án, quyết định khởi tố bị can đối với Nguyễn Tiến. Ngày 02/9/2023, Nguyễn Tiến bị bắt truy nã. Quá trình điều tra, truy tố, xét xử, hồ sơ vụ án thể hiện cơ quan tố tụng không biết Nguyễn Tiến bị truy tố, xét xử tại Bản án của Tòa án nhân dân TP N, tỉnh K. Ngày 01/3/2024, Tòa án nhân dân huyện V, tỉnh K xét xử, tuyên phạt bị cáo Nguyễn Tiến 5 năm tù về tội Lừa đảo chiếm đoạt tài sản.

Cả hai bản án đều không có kháng cáo, không bị kháng nghị và có hiệu lực thi hành. Sau đó, Tòa án nhân dân TP N có văn bản đề nghị Tòa án nhân dân huyện V thực hiện tổng hợp hình phạt tù cho hưởng án treo vì cho rằng Nguyễn Tiến có hành vi phạm tội mới trong thời gian thử thách. Về nội dung này, hiện có một số quan điểm chưa thống nhất, cụ thể:

Có quan điểm cho rằng, theo quy định tại Điều 363 Bộ luật Tố tụng hình sự, hình phạt tù cho hưởng án treo được thi hành án ngay, mặc dù vẫn có thể bị kháng cáo, kháng nghị. Bản án ấn định thời gian thử thách từ ngày 15/8/2022 nên ngày 14/9/2022 Nguyễn Tiến đã có hành vi phạm tội mới nên phải chuyển án treo thành án tù giam và tổng hợp hình phạt theo quy định tại  chuyển hình phạt cho hưởng án treo sang hình phạt tù theo quy định tại khoản 2 Điều 56 Bộ luật Hình sự: “Khi xét xử một người đang phải chấp hành một bản án mà lại thực hiện hành vi phạm tội mới, Tòa án quyết định hình phạt đối với tội mới, sau đó tổng hợp với phần hình phạt chưa chấp hành của bản án trước rồi quyết định hình phạt chung theo quy định tại Điều 55 của Bộ luật này”.

Tuy nhiên, tác giả lại có quan điểm khác. Bởi vì hình phạt tù cho hưởng án treo có hiệu lực thi hành ngay, nhưng Bản án này chưa có hiệu lực pháp luật theo quy định tại Điều 343 Bộ luật Tố tụng hình sự, được hướng dẫn tại khoản 1 Điều 5 Nghị quyết số 02/2018/NQ-HĐTP là thời gian thử thách được tính từ ngày tuyên án sơ thẩm nếu bản án không bị kháng cáo, kháng nghị. Theo quy định tại Điều 333, Điều 337 Bộ luật Tố tụng hình sự thì thời hạn kháng cáo là 15 ngày, thời hạn kháng nghị của Viện kiểm sát cùng cấp là 15 ngày, của Viện kiểm sát cấp trên trực tiếp là 30 ngày. Hiện nay, tuy chưa có hướng dẫn về việc tính thời hạn này như thế nào, nhưng theo tinh thần hướng dẫn tại tiểu mục 4.1, mục 4, Nghị quyết số 05/2005/NQ-HĐTP ngày 08 tháng 5 năm 2005 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn thi hành một số quy định trong Phần thứ tư “Xét xử phúc thẩm” của Bộ luật Tố tụng hình sự đã hướng dẫn cụ thể thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc thời hạn kháng cáo, kháng nghị.

Theo quy định tại Điều 364 Bộ luật Tố tụng hình sự, Điều 2 Luật Thi hành án hình sự, Chánh án Toà án chỉ được ra quyết định thi hành bản án khi bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật. Tại Điều 343 Bộ luật Tố tụng hình sự quy định: Bản án, quyết định và những phần của bản án, quyết định sơ thẩm của Toà án không bị kháng cáo, kháng nghị thì có hiệu lực pháp luật kể từ ngày hết thời hạn kháng cáo, kháng nghị. Trong khi đó, hình phạt tù cho hưởng án treo được thi hành ngay, mặc dù vẫn có thể bị kháng cáo, kháng nghị. Từ quy định pháp luật này, tác giả nhận thấy rằng, hình phạt tù cho hưởng án treo của Nguyễn Tiến, thời điểm được tính thời gian chấp hành án phạt là từ ngày 15/8/2022, nhưng chỉ đến khi Bản án này có hiệu lực thi hành thì Chánh án Toà án nhân dân TP N, tỉnh K mới được ban hành quyết định thi hành án. Thời điểm ban hành quyết định thi hành án này chắc chắn sẽ sau ngày 15/9/2022 theo quy định tại Điều 343, 364 Bộ luật Tố tụng hình sự. Trong khi đó, ngày 14/9/2022, Nguyễn Tiến đã có hành vi phạm tội mới, là trước thời điểm bản án có hiệu lực pháp luật nên không bị coi là có hành vi phạm tội mới.

Quy định về tổng hợp hình phạt tại Điều 56 Bộ luật Hình sự thì có 03 trường hợp được tổng hợp hình phạt của nhiều bản án gồm: Một là, trường hợp một người đang phải chấp hành một bản án mà lại bị xét xử về tội đã phạm trước khi có bản án này; Hai là, một người đang phải chấp hành một bản án mà lại thực hiện hành vi phạm tội mới; Ba là, một người phải chấp hành nhiều bản án đã có hiệu lực pháp luật mà các hình phạt của các bản án chưa được tổng hợp. Điều kiện tiên quyết để thực hiện tổng hợp hình phạt của nhiều bản án là các bản án được tổng hợp phải có hiệu lực pháp luật. Từ phân tích quy định pháp luật, tác giả thấy rằng có sự chưa tương thích giữa Điều 56, khoản 5 Điều 65 Bộ luật Hình sự và Điều 343, 363 Bộ luật Tố tụng hình sự để thực hiện việc tổng hợp hình phạt của hình phạt tù cho hưởng án treo khi có hành vi phạm tội mới. Bởi rõ ràng về quy định pháp luật thì việc xác định thời điểm bắt đầu tính thời gian thử thách và thời điểm bản án có hiệu lực pháp luật là không trùng nhau. Từ đó, tác giả có quan điểm cho rằng không thể tổng hợp hình phạt của hai bản án đối với Nguyễn Tiến mà buộc phải chấp hành từng án phạt riêng của từng bản án theo quy định tại Điều 6 Thông tư liên tịch số 01/2023/TTLT-BCA-BQP-TANDTC-VKSNDTC ngày 18/01/2023 quy định việc phối hợp trong thực hiện một số quy định của Luật Thi hành án hình sự về thi hành án hình sự tại cộng đồng. Tuy nhiên, việc chấp hành song song này không đúng với mục đích của từng loại hình phạt, không đúng với nhận thức chủ quan, tính chất, mức độ hành vi phạm tội của Nguyễn Tiến.

Từ thực tiễn áp dụng pháp luật nêu trên, tác giả rất mong các cơ quan chức năng có hướng dẫn cụ thể để áp dụng pháp luật thống nhất về việc tổng hợp hình phạt đối với người bị xử phạt tù có hành vi phạm tội mới trong thời gian kháng cáo, kháng nghị của bản án hình sự sơ thẩm cho hưởng án treo. Tác giả rất mong nhận được các ý kiến trao đổi, đóng góp của quý bạn đọc.

NGUYỄN HỒNG THẮM (Tòa án nhân dân tỉnh Khánh Hòa)