Bàn về việc tiếp xúc giữa người bị hại là người dưới 18 tuổi với bị cáo tại phiên tòa xét xử các vụ án xâm hại tình dục
theo quy định tại Thông tư số 02/2018/TT-TANDTC

 Pháp luật tố tụng hình sự nước ta đã có những quy định riêng để bảo đảm quyền được bảo vệ của đối tượng này trong đó có quy định về việc cách ly bị cáo khi xét xử có bị hại là người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên hiện nay vẫn còn nhiều vấn đề cần đặt ra khi thực hiện việc cách ly này trên thực thực tế.

1. Quy định của pháp luật

Ngày 21/9/2018, TANDTC ban hành Thông tư số 02/2018/TT-TANDTC quy định chi tiết việc xét xử vụ án hình sự có người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi thuộc thẩm quyền của Tòa gia đình và người chưa thành niên (sau đây viết là Thông tư số 02/2018). Thông tư này có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/12/2018.

Tại Điều 10 Thông tư số 02/2018 quy định về việc tiếp xúc giữa người bị hại là người dưới 18 tuổi với bị cáo như sau:

“1. Trong quá trình xét xử vụ án, Hội đồng xét xử phải cách ly người bị hại là người dưới 18 tuổi với bị cáo trong những trường hợp sau đây:

a) Những vụ án có người bị hại là người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục, bị bạo hành hoặc bị mua bán;

b) Những vụ án có người bị hại là người dưới 10 tuổi;

c) Những vụ án khác có yêu cầu của người dưới 18 tuổi hoặc người đại diện của họ và Hội đồng xét xử xét thấy cần phải cách ly để bảo đảm lợi ích tốt nhất của người dưới 18 tuổi.

2. Trong quá trình xét xử những vụ án quy định tại khoản 1 Điều này, người bị hại tham gia phiên tòa ở phòng cách ly. Thông tin về diễn biến phiên tòa cũng như việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của họ được truyền qua hệ thống truyền hình trực tuyến có âm thanh hoặc được thực hiện bằng phương thức khác nhưng phải bảo đảm cho họ theo dõi đầy đủ diễn biến phiên tòa và thực hiện được quyền, nghĩa vụ của mình.

3. Người đại diện, người giám hộ, chuyên gia hoặc cán bộ tâm lý - xã hội, người làm công tác bảo vệ trẻ em phải có mặt ở phòng cách ly để hỗ trợ người bị hại tham gia phiên tòa”.

Thông tư số 02/2018 đã cụ thể hóa các quy định trong BLTTHS về việc xét xử các vụ án có người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi, Thông tư quy định rõ đối với những vụ án có người bị hại là người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục, bị bạo hành hoặc bị mua bán thì Hội đồng xét xử (HĐXX) sẽ thực hiện cách ly người bị hại là người dưới 18 tuổi nhằm bảo vệ người bị hại khi đối mặt với bị cáo tại phiên tòa, hạn chế mức thấp nhất ảnh hưởng về tâm lý của bị hại, tránh gây những tổn thương về tinh thần không cần thiết cũng như sự tác động của bị cáo với bị hại tại phiên tòa dẫn đến lời khai của bị hại không phản ánh đầy đủ sự thật khách quan của vụ án tuy nhiên hiện nay thực tế vẫn còn những khó khăn trên thực tế.

2. Những khó khăn, vướng mắc khi cách ly bị cáo với người bị hại là người dưới 18 tuổi tại phiên tòa

Thứ nhất, vẫn còn vướng trong việc cách ly người bị hại

Hiện nay chưa có quy định cụ thể về phòng cách ly cho người bị hại, quy định về điều kiện cơ sở vật chất, địa điểm phòng cách ly là tại trụ sở Tòa án hay ngoài trụ sở (Ví dụ: Phòng cách ly đặt tại trường học nơi bị hại học tập, UBND xã, phường nơi bị hại cư trú). Hiện nay các quy định của pháp luật hoặc quy định tại Thông tư 01/2017/TT-TANDTC ngày 28/7/2017 của TANDTC quy định về phòng xử án hiện chưa quy định về phòng cách ly hay bố trí phòng cách ly là như thế nào. Bên cạnh đó, quy định về việc cách ly người bị hại phải tham dự phiên tòa bằng hình thức trực tuyến thì phải bảo đảm về thiết bị, đường truyền tín hiệu phải đạt những yêu cầu nhất định.

Theo quy định tại khoản 2 Điều 10 Thông tư số 02/2018 thì trong quá trình xét xử, người bị hại dưới 18 tuổi phải tham gia phiên tòa ở phòng cách ly tuy nhiên việc “cách ly” ở đây được hiểu là không gặp mặt trực tiếp trong mọi giai đoạn của phiên tòa xét xử hay chỉ “cách ly” tại một giai đoạt nhất định của phiên tòa. Nếu chỉ cách ly vào một thời điểm nhất định thì việc cách ly bị hại với bị cáo vào giai đoạn nào của phiên tòa (trước khi chủ tọa tuyên bố khai mạc phiên tòa hay ngay sau phần thủ tục phiên tòa khi chủ tọa phiên tòa kiểm tra xong căn cước và giải thích các quyền và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng…), trình tự thủ tục cách ly người bị hại dưới 18 tuổi thì hiện nay chưa có văn bản hướng dẫn nên trên thực thế nhiều HĐXX sẽ có những cách làm khác nhau, chưa thống nhất về trường hợp này. Ví dụ: Trong vụ án có nhiều thành phần được triệu tập đến phiên tòa, HĐXX không thể biết được người nào là bị hại người dưới 18 tuổi tại phiên tòa nếu không liên hệ trước hoặc chỉ đến khi người bị hại xuất trình giấy triệu tập để cách ly trong khi đó rất có thể bị cáo (trong các vụ án trên bị cáo thường bị áp dụng biện pháp ngăn chặn là tạm giam) có thể tiếp xúc trực tiếp với bị hại tại phiên tòa nếu như vậy có được coi là cách ly người bị hại với bị cáo hay không?

Thứ hai, khi người bị hại tham dự phiên tòa thông qua hình thức liên lạc trực tuyến phát sinh các vấn đề sau:

-Việc bảo đảm các yêu cầu về trang thiết bị công nghệ khi liên lạc trực tuyến có phải tuân theo các quy định về tổ chức phiên tòa trực tuyến quy định tại Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến (TTLT số 05/2021) hay không vì có thể hiểu quy định tại Thông tư liên tịch này quy định về việc xét xử tại hai địa điểm khác nhau nên có những yêu cầu khắt khe về trình tự, thủ tục, yêu cầu về kỹ thuật, cơ sở vật chất riêng biệt để bảo đảm xét xử đúng theo quy định của pháp luật.

-Trong quá trình xét xử nếu bị gián đoạn do lỗi kết nối đường truyền, mất điện hoặc sự cố khác làm ảnh hưởng tới việc theo dõi đầy đủ phiên tòa và các quyền khác của người bị hại dưới 18 tuổi thì có thuộc trường hợp tạm dừng phiên tòa quy định tại Điều 251 BLTTHS 2015 và Điều 14 TTLT số 05/2021 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến để xử lý tình huống xảy ra tại phiên tòa hay không thì hiện nay chưa có hướng dẫn cụ thể.

Thứ ba, sự có mặt của các thành phần tại phòng cách ly

Tại khoản 3 Điều 10 Thông tư số 02/2018 quy định tại phòng cách lý phải có mặt người đại diện, người giám hộ, chuyên gia hoặc cán bộ tâm lý - xã hội, người làm công tác bảo vệ trẻ em phải có mặt ở phòng cách ly để hỗ trợ người bị hại tham gia phiên tòa. Quy định này có thể hiểu là việc có mặt của những người này có tác dụng trấn an tâm lý của người bị hại, giúp bị hại “vững tâm” khai báo trung thực đồng thời người đại diện có thể thay mặt người bị hại đưa ra những yêu cầu về bồi thường thiệt hại hoặc đề nghị xử lý hình sự đối với bị cáo mà người bị hại chưa đủ nhận thức để đưa ra những yêu cầu hay đề nghị này. Tuy nhiên sự thiếu vắng của Kiểm sát viên hoặc cán bộ được phân công giám sát hoạt động trong phòng cách ly có thể có việc “mớm lời khai” hoặc các hành vi khác làm sai lệch lời khai của người bị hại gây bất lợi cho bị cáo và khó khăn cho HĐXX trong việc đánh giá các chứng cứ để làm rõ sự thật khách quan trong vụ án hoặc nếu người bị hại hoặc những người đại diện của họ vì bức xúc có thể dẫn đến các hành vi vi phạm nội quy phiên tòa như phát biểu khi chưa có sự đồng ý của chủ tọa phiên tòa, quay phim, chụp ảnh phát tán trực tiếp trên các mạng xã hội…

3. Kiến nghị đề xuất

Trên cơ sở những khó khăn và vướng mắc khi cách ly bị cáo với người bị hại là người dưới 18 tuổi tại phiên tòa, đề nghị các cơ quan có thẩm quyền ban hành các hướng dẫn liên quan đến trình tự, thủ tục cách ly người bị hại dưới 18 tuổi trong các vụ án xâm hại tình dục đồng thời quy định cụ thể về việc bố trí phòng cách ly theo hướng:

Một là, cách ly người bị hại dưới 18 tuổi hoàn toàn khỏi bị cáo trong vụ án xâm hại tình dục tức là bị hại sẽ không gặp trực tiếp bị cáo tại phiên tòa mà chỉ tiếp xúc với bị cáo qua thiết bị truyền hình trực tuyến. Việc cách ly bắt đầu ngay từ trước khi phiên tòa bắt đầu.

Hai là, bổ sung quy định cụ thể về việc bố trí phòng cách ly tại trụ sở của Tòa án nơi xét xử vụ án hoặc tại trường học nơi người bị hại học tập, chính quyền địa phương nơi cư trú (nếu đạt yêu cầu về kỹ thuật, thiết bị và đường truyền…). Phòng cách ly phải bảo đảm yêu cầu về cơ sở vật chất, đường truyền, thiết bị ghi âm, ghi hình trên cơ sở bảo đảm các yêu cầu về trình tự thủ tục, yêu cầu về kỹ thuật tương tự các tiêu chuẩn, yêu cầu theo quy định tại Thông tư liên tịch số 05/2021. Nếu trong quá trình xét xử có sự cố về đường truyền thì HĐXX phải quyết định tạm dừng phiên tòa cho đến khi khắc phục được sự cố.

Ba là, đề xuất việc bố trí, bổ sung thêm Kiểm sát viên hoặc cán bộ của Tòa án để hỗ trợ cho HĐXX tham gia giám sát các hoạt động của người bị hại dưới 18 tuổi và đại diện của họ (hoặc các thành phần khác theo quy định) tại phòng cách ly để các thành phần này tuân thủ đúng theo nội quy của phiên tòa bảo đảm được quyền và lợi ích hợp pháp của người bị hại dưới 18 tuổi được thực hiện một cách đầy đủ, đồng thời khắc phục các sự cố về kỹ thuật nếu có, hạn chế sự gián đoạn của phiên tòa.

NGUYỄN HỮU ĐỨC (TAQS khu vực Quân khu 1)

Vụ án xâm hại tình dục trẻ em tại Tủa Chùa, Điện Biên xét xử theo mô hình "Phiên tòa thân thiện"- Ảnh: Hà Linh