Cần bổ sung quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại vi phạm các quy định về phòng cháy, chữa cháy tại Điều 313 Bộ luật Hình sự năm 2015

1. Thực trạng về tình hình phòng cháy, chữa cháy hiện nay

Theo báo cáo tháng 01 năm 2025 của Cục Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn cứu hộ[1] thì năm 2024, toàn quốc xảy ra 4.112 vụ cháy, làm chết 100 người, làm bị thương 89 người, về tài sản bị thiệt hại ước tính sơ bộ thành tiền khoảng 657,45 tỷ đồng và 637,08 ha rừng. Trong đó, có 48 vụ cháy lớn và 51 vụ cháy gây thiệt hại nghiêm trọng về người làm 99 người chết, 89 người bị thương. Xảy ra 22 vụ nổ, làm chết 09 người, bị thương 26 người.

Các vụ cháy, nổ chủ yếu tập trung ở địa bàn thành thị và xảy ra ở một số địa phương có tốc độ phát triển kinh tế và đô thị hóa nhanh, nhiều doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh (xảy ra 2.455 vụ, chiếm 59,7%); số vụ cháy tập trung chủ yếu tại khu vực nhà dân, nhà ở kết hợp kinh doanh (xảy ra 1.708 vụ cháy, chiếm 41,58%); nổi lên trong năm là tình hình cháy tại nhà dân, nhà ở kết hợp kinh doanh, sản xuất làm thiệt hại nghiêm trọng về người. Điển hình là vụ cháy nhà ở gia đình và cho thuê để ở, địa chỉ: số 1, ngõ 43/98/31 Trung Kính, phường Trung Hòa, quận Cầu Giấy ngày 24/5/2024 làm 14 người chết, 03 người bị thương. 

Trong quý I/2025, toàn quốc xảy ra 935 vụ cháy, làm chết 15 người, làm bị thương 20 người, thiệt hại về tài sản ước tính sơ bộ thành tiền khoảng 51,14 tỷ đồng và 140,72 ha rừng. Xảy ra 05 vụ nổ, làm chết 04 người, làm bị thương 03 người, thiệt hại về tài sản ước tính sơ bộ thành tiền khoảng 50 triệu đồng. Đáng chú ý, cháy, nổ chủ yếu tập trung ở địa bàn thành thị và xảy ra ở một số địa phương có tốc độ phát triển kinh tế và đô thị hóa nhanh, nhiều doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, kinh doanh; cháy nhà dân xảy ra 347 vụ, chiếm 37,4%; cháy kho, cơ sở sản xuất, kinh doanh xảy 124 vụ chiếm 13,3%.

Với những thiệt hại về người và tài sản theo thống kê của lực lượng Cảnh sát Phòng cháy chữa cháy và cứu nạn cứu hộ thì việc quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại vi phạm quy định về phòng cháy chữa cháy tại Điều 313 BLHS 2015 là cần thiết khi BLHS 2015 sửa đổi, bổ sung theo Tờ trình số 155/TTr-BCA ngày 02/4/2025 về dự án Bộ luật Hình sự sửa đổi theo hướng bổ sung hành vi phạm tội đối với pháp nhân thương mại.

2. Quy định về phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại và sự cần thiết bổ sung trách nhiệm hình sự đối với hành vi vi phạm quy định về phòng cháy chữa cháy

Trước đây, BLHS năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) chỉ quy định trách nhiệm hình sự đối với cá nhân người phạm tội. Để phù hợp với xu hướng chung của pháp luật quốc tế cũng như tình hình thực tế tại Việt Nam và các công ước mà Việt Nam đã tham gia ký kết, BLHS 2015, được sửa đổi, bổ sung năm 2017 (sau đây viết là BLHS 2015) đã bổ sung quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại.

Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại là hậu quả pháp lý bất lợi mà pháp nhân thương mại phải gánh chịu trước Nhà nước, do pháp nhân đó thực hiện hành vi gây nguy hiểm cho xã hội mà những hành vi này được quy định là tội phạm trong BLHS.

Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại được ghi nhận tại Chương XI: Những quy định đối với pháp nhân thương mại phạm tội từ Điều 74 đến Điều 89 BLHS 2015.

Theo quy định tại BLHS hiện hành thì pháp nhân thương mại bị truy cứu trách nhiệm hình sự với 33 tội danh, trong phạm vi 03 chương/14 chương các tội phạm cụ thể, đó là: Chương XVIII: Các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế (Điều 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196 thuộc mục 1: Các tội phạm trong lĩnh vực sản xuất, kinh doanh, thương mại; Điều 200, 203, 209, 210, 211, 213, 216 thuộc mục 2: Các tội phạm trong lĩnh vực thuế, tài chính, ngân hàng, chứng khoán, bảo hiểm; Điều 217, 225, 226, 227, 232, 234 thuộc mục 3: Các tội phạm khác xâm phạm trật tự quản lý kinh tế), Chương XIX: Các tội phạm về môi trường (Điều 235, 237, 238, 239, 242, 243, 244, 245, 246), Chương XXI: Các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng (Điều 300 thuộc mục 3: các tội phạm khác xâm phạm an toàn công cộng và 324 thuộc mục 4: các tội phạm khác xâm phạm trật tự công cộng).

Theo dự thảo BLHS (sửa đổi) năm 2025[2] thì phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại tại Điều 76 được xác định: “Pháp nhân thương mại phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm quy định tại một trong các điều 150, 151, 157, 174, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 200, 203, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 225, 226, 227, 232, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 242, 243, 244, 245, 246, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 290, 299, 300, 304, 305, 306, 309, 311, 323, 324 340, 341, 348, 349, 353, 354, 358, 359, 364 và 365 của Bộ luật này”.

Như vậy, dự thảo BLHS (sửa đổi) năm 2025 so với BLHS năm 2015 đã bổ sung thêm 35 tội danh trong phạm vi truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại (trên tổng 68 tội danh), đó là những tội danh thuộc Chương XIV: Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người (Điều 150, 151), Chương XV: Các tội xâm phạm quyền tự do của con người, quyền tự do, dân chủ của công dân (Điều 157), Chương XVI: Các tội xâm phạm sở hữu (Điều 174), Chương XVIII: Các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế (Điều 207, 208, 212, 214, 215), Chương XIX: Các tội phạm về môi trường (Điều 236), Chương XX: Các tội phạm về ma túy (Điều 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254), Chương XXI: Các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng (Điều 290, 299, 304, 305, 306, 309, 311, 323, 324), Chương XXII: Các tội xâm phạm trật tự quản lý hành chính (Điều 340, 341, 348, 349), Chương XXIII: Các tội phạm về chức vụ (Điều 353, 354, 358, 359, 364 và 365).

Như vậy, dự thảo BLHS (sửa đổi) năm 2025 đã bổ sung 6 chương thành 9/14 Chương về các tội phạm cụ thể sẽ áp dụng đối với pháp nhân thương mại phạm tội. Trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại được xác định cả với tội xâm phạm nhân phẩm, danh dự của con người như Điều 150: Tội mua bán người, Điều 151: Tội mua bán người dưới 16 tuổi;  với tội xâm phạm sở hữu như Điều 174: Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, với các tội phạm về ma túy như Điều 248: Tội sản xuất trái phép chất ma túy, Điều 249: Tội tàng trữ trái phép chất ma túy, Điều 250: Tội vận chuyển trái phép chất ma túy, Điều 251: Tội mua bán trái phép chất ma túy, Điều 252: Tội chiếm đoạt chất ma túy, Điều 253: Tội tàng trữ, vận chuyển, mua bán hoặc chiếm đoạt tiền chất dùng vào việc sản xuất trái phép chất ma túy, Điều 254: Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển hoặc mua bán phương tiện, dụng cụ dùng vào việc sản xuất hoặc sử dụng trái phép chất ma túy… Tuy nhiên, trong số 35 tội danh được đề xuất bổ sung tại dự thảo BLHS sửa đổi năm 2025 không có tội vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy.

Việc quy định bổ sung phạm vi trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại đối với những tội danh này đã góp phần quan trọng trong việc quản lý xã hội, phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm, giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, của các tổ chức và của công dân.

Tác giả cho rằng, việc quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy là cần thiết bởi phù hợp với xu hướng pháp lý hiện đại: Nhiều quốc gia trên thế giới như Pháp, Mỹ... đã xác định trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong nhiều tội danh liên quan về vi phạm an toàn về phòng cháy chữa cháy.

Theo Bộ luật Hình sự Pháp (Code pénal), Điều 121-2 quy định về trách nhiệm hình sự của pháp nhân đối với các hành vi phạm tội, bao gồm cả vi phạm quy định về phòng cháy chữa cháy như không thực hiện các biện pháp phòng ngừa cháy nổ, không tuân thủ các tiêu chuẩn an toàn, hoặc không kiểm tra định kỳ hệ thống PCCC, pháp nhân đó có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Ngoài ra, Điều 121-3 quy định “pháp nhân cũng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự trong trường hợp có lỗi do sự bất cẩn, sơ suất hoặc vi phạm nghĩa vụ cẩn trọng hoặc an toàn được quy định bởi luật hoặc quy định, nếu pháp nhân không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ kiểm tra và giám sát cần thiết”.

Hay theo thực tiễn xét xử trong các vụ án hình sự, thì Tòa án Liên bang đã áp dụng nguyên tắc "Doctrine Park" để xác định trách nhiệm hình sự của pháp nhân. Theo đó, nếu một pháp nhân vi phạm các quy định về an toàn bao gồm phòng cháy, chữa cháy và hành vi vi phạm có thể dẫn đến nguy cơ gây hại cho sức khỏe cộng đồng, pháp nhân có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Dự thảo BLHS (sửa đổi) năm 2025 cũng bổ sung trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại đối với Điều 311 về Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng hoặc mua bán trái phép chất cháy, chất độc…

Trong thực tế, nhiều pháp nhân thương mại là chủ thể chịu trách nhiệm chính trong việc đầu tư, thiết kế, xây dựng và vận hành hệ thống phòng cháy chữa cháy … nên vệc pháp nhân thương mại đó không tuân thủ quy định là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến hậu quả nghiêm trọng thì trách nhiệm pháp lý được áp dụng là trách nhiệm hành chính. Cụ thể, tại Điều 4 Nghị định số 144/2021/NĐ-CP ngày 31/12/2021 của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an ninh, trật tự, an toàn xã hội; phòng, chống tệ nạn xã hội; phòng cháy, chữa cháy; cứu nạn, cứu hộ; phòng, chống bạo lực gia đình có quy định về mức phạt tiền tối đa, tổ chức bị xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy; cứu nạn, cứu hộ đối với cá nhân là 50.000.000 đồng, đối với tổ chức là 100.000.000 đồng.

Hay tại Điều 4 Nghị định số 106/2025/NĐ-CP ngày 15/5/2025 của Chính phủ quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ có hiệu lực thi hành vào ngày 01/7/2025 cũng xác định mức phạt tiền trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ. Mức phạt tiền tối đa trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ đối với cá nhân đến 50.000.000 đồng. Đối với tổ chức có cùng hành vi vi phạm, mức phạt tiền gấp 02 lần mức phạt tiền đối với cá nhân. Như vậy, với pháp nhân vi phạm hành chính thì mức phạt tiền tối đa cũng được xác định là 100.000.000 đồng.

Chính vì vậy, nhằm bảo đảm tính răn đe và phòng ngừa chung (bởi nhiều vụ cháy nghiêm trọng gây hậu quả lớn về người và tài sản xuất phát từ sự tắc trách, buông lỏng quản lý của các pháp nhân thương mại là các công ty, doanh nghiệp nếu chỉ áp dụng trách nhiệm hành chính hay dân sự thì tính răn đe không cao) thì cần quy định trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại vi phạm quy định về phòng  cháy, chữa cháy.

Đồng thời, tăng cường ý thức pháp lý và tuân thủ của doanh nghiệp bởi khi xác định doanh nghiệp có thể bị xử lý hình sự các pháp nhân sẽ chủ động hơn trong việc đầu tư và tuân thủ quy định về phòng cháy chữa cháy.

3. Kiến nghị bổ sung quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại tại Điều 313 về tội vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy

Như đã phân tích ở trên, việc quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại đối với tội vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy là cần thiết để bảo vệ an toàn công cộng, nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của doanh nghiệp, đồng thời phù hợp với xu thế phát triển pháp luật hiện đại. Từ đó, tác giả kiến nghị dự thảo BLHS sửa đổi năm 2025 cần sửa đổi, bổ sung Điều 313 BLHS 2015, cụ thể:

“Điều 313. Tội vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy

1. Người nào vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy gây thiệt hại cho người khác thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 02 năm đến 05 năm:

a) Làm chết người;

b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 01 người mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên;

c) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 61% đến 121%;

d) Gây thiệt hại về tài sản từ 200.000.000 đồng đến dưới 1.000.000.000 đồng.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 05 năm đến 08 năm:

a) Làm chết 02 người;

b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 122% đến 200%;

c) Gây thiệt hại về tài sản từ 1.000.000.000 đồng đến dưới 3.000.000.000 đồng.

3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 12 năm:

a) Làm chết 03 người trở lên;

b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này 201% trở lên;

c) Gây thiệt hại về tài sản 3.000.000.000 đồng trở lên.

4. Vi phạm quy định về phòng cháy, chữa cháy trong trường hợp có khả năng thực tế dẫn đến hậu quả quy định tại một trong các điểm a, b và c khoản 3 Điều này nếu không được ngăn chặn kịp thời, thì bị phạt cảnh cáo, phạt cải tạo không giam giữ đến 01 năm hoặc phạt tù từ 03 tháng đến 01 năm.

5. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm.

6. Pháp nhân thương mại phạm tội quy định tại Điều này, thì bị phạt như sau:

a) Thực hiện hành vi quy định tại khoản 1 Điều này, thì bị phạt tiền từ 600.000.000 đồng đến 2.000.000.000 đồng;

b) Phạm tội thuộc một trong các trường hợp quy định tại các điểm a, b, c, d, đ, h và i khoản 2 Điều này, thì bị phạt tiền từ 2.000.000.000 đồng đến 6.000.000.000 đồng hoặc đình chỉ hoạt động có thời hạn từ 06 tháng đến 01 năm;

c) Phạm tội thuộc trường hợp quy định tại khoản 3 Điều này, thì bị phạt tiền từ 6.000.000.000 đồng đến 14.000.000.000 đồng hoặc đình chỉ hoạt động có thời hạn từ 01 năm đến 03 năm”.

ThS. ĐINH THỊ THU HẰNG (Khoa Luật Trường Đại học Phòng cháy chữa cháy)

Tài liệu tham khảo

1. Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

2. Dự thảo Bộ luật Hình sự (sửa đổi).

3. Nghị định số 144/2021/NĐ-CP quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an ninh, trật tự, an toàn xã hội; phòng, chống tệ nạn xã hội; phòng cháy, chữa cháy; cứu nạn, cứu hộ; phòng, chống bạo lực gia đình.

4. Nghị định số 106/2025/NĐ-CP quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ có hiệu lực thi hành vào ngày 01/7/2025.

5. Nghị quyết số 27/NQ-TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới, trong đó Đảng đề ra nhiệm vụ “Hoàn thiện chính sách pháp luật liên quan đến tư pháp, bảo đảm tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân”.

6. Báo cáo tháng 01 năm 2025 của Cục Phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn cứu hộ.

---