Một số vấn đề về xét xử trực tuyến trong giai đoạn hiện nay
  

 1. Đặt vấn đề

Tổ chức phiên tòa trực tuyến là nhu cầu, xu hướng tất yếu của hoạt động tư pháp trong thời đại của Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và sự biến đổi không ngừng của kỷ nguyên công nghệ, kỹ thuật số. Xét xử trực tuyến nói riêng, tố tụng trực tuyến nói chung phù hợp với chủ trương của Đảng, các nguyên tắc cơ bản và thủ tục tố tụng do pháp luật quy định; phù hợp với thực tiễn, đảm bảo tư pháp không chậm trễ, tiết kiệm chi phí xã hội.

Trên cơ sở đó, sau khi Quốc hội ban hành Nghị quyết số 33/2021/QH15 ngày 12/11/2021 “Về tổ chức phiên tòa trực tuyến” thì TANDTC phối hợp với các cơ quan hữu quan ban hành Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC- BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của TANDTC, VKSNDTC, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng và Bộ Tư pháp “Quy định chi tiết và hướng dẫn tổ chức phiên tòa trực tuyến” đồng thời yêu cầu mỗi đơn vị TAND phải tổ chức ít nhất từ 03 phiên tòa trực tuyến trở lên, đặc biệt quan tâm tổ chức phiên tòa trực tuyến đối với các vụ án hành chính làm tiêu chí bắt buộc trong công tác thi đua, khen thưởng.

Nhận thức được tầm quan trọng của việc xét xử trực tuyến mang lại, từ năm 2021 đến nay TAND các cấp đã tiến hành xét xử trực tuyến rất nhiều vụ án các loại và coi đây là một trong những yếu tố trong tâm, đột phá của hoạt động tư pháp trong quá trình chuyển đổi số tiến tới xây dựng Tòa án điện tử.

Việc xét xử trực tuyến đã trở thành xu hướng và là hoạt động thường xuyên của Tòa án các cấp; bước đầu đã đảm bảo xét xử kịp thời các vụ án, tạo điều kiện thuận lợi để cá nhân, tổ chức tham gia phiên tòa, đảm bảo an toàn, giảm thiểu thời gian, tiết kiệm chi phí cho người dân và ngân sách của Nhà nước qua đó cũng tránh được các xung đột trực tiếp giữa những người tham gia tố tụng tại phiên tòa, đảm bảo an toàn cho Hội đồng xét xử, những người tham gia phiên tòa nhất là đối với các vụ án hình sự có tính chất băng nhóm, côn đồ.

Tuy nhiên, xét xử trực tuyến cũng đang đối mặt với một số vấn đề cần được giải quyết, nhất là trong giai đoạn tinh gọn và sáp nhập các đơn vị hành chính (xã, huyện, tỉnh) đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với việc tổ chức các phiên tòa trực tuyến nhằm đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người dân đồng thời đáp ứng nhiệm vụ chung của ngành Tòa án.

TAND huyện Ba Tơ (Quảng Ngãi) đưa ra xét xử trực tuyến vụ án hôn nhân và gia đình, ngày 12/5

2. Một số khó khăn, vướng mắc trong giai đoạn hiện nay

 Một là, sau khi sáp nhập, các đơn vị Tòa án cũ phải nhập vào hoạt động tại một đơn vị trung tâm, trong khi địa bàn mở rộng, khoảng cách xa hơn đã tạo nên nhiều khó khăn cho người dân trong việc tham gia tố tụng nói chung và xét xử nói riêng, điều này phần nào ảnh hưởng đến phương châm “Gần dân, hiểu dân, giúp dân, học dân” cũng như điều kiện tiếp cận công lý của người dân.

Hai là, việc xét xử các vụ án đặc biệt là các vụ án Dân sự, Hành chính đã tiến hành theo hình thức trực tuyến; tuy nhiên quá trình thu thập chứng cứ như lấy lời khai, đối chất, hòa giải, đối thoại… thì người dân vẫn phải đến Tòa án để tham gia trực tiếp điều này chưa thể hiện được sự đồng bộ, toàn diện của việc áp dụng công nghệ trong hoạt động tư pháp.

Ba là, việc xét xử trực tuyến trong thời gian qua mặc dù ngày càng hoàn thiện và được tổ chức thường xuyên hơn nhưng cũng chỉ gói gọn tại các điểm cầu thành phần chủ yếu là TAND khu vực (trước đây Tòa án nhân dân cấp huyện) và Trại tạm giam, nhà tạm giữ, nên tính ưu việt, hiệu quả của công nghệ, kỹ thuật số bị hạn chế.

Bốn là, mặc dù Quốc hội đã phê duyệt và TANDTC đã đầu tư các trang thiết bị phục vụ cho công tác xét xử trực tuyến nhưng chỉ đáp ứng một phần của nhu cầu thực tế; hệ thống đường truyền, trang thiết bị theo từng năm sẽ bị tụt hậu so với kỷ nguyên số, chuyển đổi số và phát triển kinh tế, xã hội nên dẫn đến một số Tòa án còn gặp khó khăn do thiếu trang thiết bị, máy móc hiện đại phục vụ cho việc xét xử trực tuyến, phải tận dụng các thiết bị sẵn có hoặc thuê mượn, gây ảnh hưởng đến chất lượng phiên tòa. 

Năm là, số lượng cán bộ cử nhân tin học, kỹ sư tin học tại các Tòa án nhất là TAND khu vực hiện đa số chưa có biên chế nên phải tận dụng các thư ký, cán bộ văn phòng, hoặc phải thuê mướn từ bên ngoài… để thực hiện việc kết nối cũng như xử lý kỹ thuật trong quá trình xét xử. Thiếu tính chuyên nghiệp nên cũng phần nào ảnh hưởng công tác xét xử trực tuyến, tính bảo mật thông tin.

Sáu là, căn cứ để Thẩm phán quyết định có tổ chức phiên tòa trực tuyến đối với các vụ án hay không như hiện nay là dựa vào quy định tại khoản 1 Điều 1 Nghị quyết số 33/2021; theo đó, việc xét xử trực tuyến được giới hạn trong phạm vi những vụ án có tình tiết, tính chất đơn giản, rõ ràng; tài liệu, chứng cứ trong hồ sơ vụ án rõ ràng (trừ các trường hợp theo quy định tại Điều 1 Nghị quyết số 33/2021). Tuy nhiên, thực tiễn xác định, đánh giá tiêu chí này để quyết định mở phiên tòa trực tuyến còn khá lúng túng, vướng mắc do quy định của điều luật còn chưa cụ thể, rõ ràng. Ngoài ra, sau khi sáp nhập các đơn vị hành chính, các Tòa án đã tạo nên địa bàn rộng, khoảng cách địa lý xa đòi hỏi việc tổ chức phiên tòa trực tuyến phải được tổ chức nhiều hơn, thường xuyên hơn nên quy định như trên chỉ phù hợp với giai đoạn ban đầu khi thử nghiệm tổ chức phiên tòa trực tuyến nhưng lại gây ra hạn chế, giới hạn trong giai đoạn hiện nay nhất là vụ án có nhiều người dân ở vùng sâu, vùng xa… Đơn cử địa bàn từ TAND tỉnh Quảng Ngãi đến TAND khu vực 8 - Quảng Ngãi phải di chuyển bằng xe ô tô, đường đèo dốc nhỏ hẹp, liên tục quanh co là gần 300km, nên cực kỳ khó khăn.

 

Các đương sự, người tham dự phiên tòa tại điểm cầu thành phần trụ sở UBND xã Ba Vì.

3. Giải pháp và kiến nghị

Thứ nhất, cần chú trọng và tăng cường việc tổ chức các phiên tòa trực tuyến, đặc biệt là đối với các vụ án có đương sự ở vùng sâu, vùng xa so với Tòa án ở trung tâm tỉnh lỵ thì Tòa án có thể bố trí cơ sở 2 hoặc tổ chức phiên tòa trực tuyến kết nối với TAND khu vực hoặc Trụ sở UBND cấp xã nơi người dân cư trú để thuận tiện cho người tham gia tố tụng.

Thứ hai, quá trình nghiên cứu, giải quyết vụ án Thẩm phán, Thư ký cần chủ động hướng dẫn đương sự cụ thể bằng Thông báo giao nộp chứng cứ để người dân có ý kiến bằng văn bản (có xác nhận chữ ký của chính quyền địa phương) và giao nộp chứng cứ qua đường bưu điện; thư điện tử hoặc kết nối qua hệ thống VNEID vừa đảm bảo tính pháp lý đồng thời hạn chế việc đi lại gây tốn kém và phiên hà. Đồng thời, TANDTC xây dựng đề án Tòa án điện tử hiện đại nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, trong đó có việc thu thập tài liệu, chứng cứ bằng phương tiện, dữ liệu điện tử, kỹ thuật số, hệ thống VNEID trong giải quyết các thủ tục hành chính trên môi trường số (Bộ Công an) để tống đạt cho các đương sự trong các vụ án Hành chính, Dân sự, Hình sự … để việc xét xử phiên tòa trực tuyến đạt hiệu quả cao hơn, đáp ứng yêu cầu của thực tiễn hiện nay đang đặt ra.

Thứ ba, cần tăng cường phối hợp giữa Tòa án và các cơ quan hữu quan ngoài Viện kiểm sát, Công an thì cần có quy chế phối hợp đối với các cấp, các ngành như: Ủy ban nhân dân tỉnh, xã…; bảo đảm việc xét xử trực tuyến được phủ sâu, rộng, tạo điều kiện cho người tham gia tố tụng được tham gia phiên tòa ở gần nơi cư trú của họ nhất (có thể là nơi giam giữ hoặc nơi sinh sống, học tập, làm việc…) mà không nhất thiết phải đến phòng xét xử của Tòa án. Trong đó, cần có quy định về việc lựa chọn vụ án, phạm vi, nội dung, đối tượng, thời gian, địa điểm, trình tự, thủ tục, cách làm, phân công nhiệm vụ… để xét xử trực tuyến đến việc kiểm tra, giám sát tổ chức rút kinh nghiệm sau phiên tòa, đặc biệt là có phương tiện để trao đổi thông tin, thống nhất về sự phối hợp giữa Tòa án với các cơ quan, tổ chức liên quan được thực hiện thông qua phần mềm tác nghiệp điện tử để bảo đảm tính kịp thời, góp phần xây dựng Tòa án điện tử, Tòa án thông minh. Giải quyết, xử lý những tình huống phát sinh về: Cung cấp, trình chiếu tài liệu trực tuyến; yêu cầu đối lập nhau tại phiên tòa trực tuyến; tính chính xác về nhân thân của người tham gia tố tụng,

Thứ tư, TANDTC, TAND cấp tỉnh cần tiếp tục quan tâm, đầu tư hoàn thiện trang thiết bị kỹ thuật số, chuyển đổi số cho công tác xét xử trực tuyến nhằm đáp ứng yêu cầu trong tình hình hiện nay.

Thứ năm, tăng cường đào tạo ứng dụng kỹ thuật, công nghệ thông tin học thường xuyên, định kỳ cho cán bộ văn phòng, Thư ký Tòa án, Thẩm tra viên, Thẩm phán…; trong đó có việc ứng dụng thiết bị, kỹ thuật số cho xét xử trực tuyến, đảm bảo nguyên tắc một người làm một việc nhưng biết nhiều việc để có thể trực tiếp sử dụng các thiết bị xét xử trực tuyến trong giai đoạn tinh gọn, tinh giản biên chế như hiện nay. Nên chăng, đảm bảo mỗi đơn vị Tòa án nhân dân có ít nhất 01 cán bộ có trình độ chuyên môn cử nhân tin học.

Thứ sáu, chú trọng công tác số hóa hồ sơ vụ án, công tác bảo mật và an toàn an ninh mạng để có thể tạo điều kiện cho Thẩm phán, Kiểm sát viên, Thư ký và Hội thẩm nhân dân nghiên cứu hồ sơ vụ án điện tử mà không cần thiết phải đến trụ sở TAND cũng như phải chuyển hồ sơ cho VKSND cùng cấp để nghiên cứu hồ sơ vụ án gốc tham gia xét xử như hiện nay.

Thứ bảy, TANDTC cần có hướng dẫn cho phép mở rộng phạm vi các vụ án được xét xử trực tuyến cả đối với vụ án phức tạp nếu xét thấy việc xét xử trực tuyến vẫn đáp ứng được chất lượng cũng như đảm bảo quyền và lợi ích của người dân khi tham gia tố tụng.

Thứ tám, cần tổ chức thực hiện việc tổng kết, đánh giá, rút kinh nghiệm trong quá trình thực hiện Nghị quyết số 33/2021/QH15 ngày 12/11/2021 của Quốc hội và Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC- BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 theo từng năm để kịp thời điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện các quy định, hướng dẫn về xét xử trực tuyến đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn đặt ra.

 

 

HÀ VIẾT TOÀN - NGUYỄN TẤT DUẨN (Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Ngãi)