Tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” được xác định rõ tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao

Đặt vấn đề

Thực tiễn phát sinh nhiều hành vi tại các tội “Cố ý gây thương tích” hay tội “Giết người” mà việc xác định “phạm tội có tính chất côn đồ” là điều khó khăn đối với nhiều Thẩm phán, Kiểm sát viên, Hội thẩm nhân dân. Do đó, cần phải có một góc nhìn tổng hợp và trong mối liên hệ phổ biến, biện chứng.

Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 của Bộ luật Hình sự, trong đó có tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ”. Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP có ý nghĩa hết sức quan trọng, góp phần đảm bảo áp dụng thống nhất pháp luật, nâng cao tính công bằng, minh bạch và nhân đạo trong hoạt động xét xử hình sự.

Bài viết nghiên cứu, phân tích nội dung hướng dẫn về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” trong mối liên hệ với thực tiễn cũng như hướng dẫn khác tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP để góp phần làm sáng tỏ hơn nội hàm về “phạm tội có tính chất côn đồ”, qua đó tăng hiệu quả của công tác áp dụng pháp luật.

1. Hướng dẫn về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ”

Theo nghiên cứu của tác giả, tính đến thời điểm trước khi Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ra đời, chỉ có một hướng dẫn duy nhất xác định thế nào là “côn đồ”, đó là tại Công văn số 38/NCPL ngày 06/01/1976 và tại Hội nghị tổng kết công tác ngành TAND năm 1995 với nội dung:“Khái niệm côn đồ được hiểu là hành động của những tên coi thường pháp luật, luôn luôn phá rối trật tự trị an, sẵn sàng dùng vũ lực và thích (hay) dùng vũ lực để uy hiếp người khác phải khuất phục mình, vô cớ hoặc chỉ vì một duyên cớ nhỏ nhặt là đâm chém, thậm chí giết người. Hành động của chúng thường là xâm phạm sức khỏe, tính mạng, danh dự người khác, gây gổ hành hung người khác một cách rất vô cớ hoặc vì một duyên cớ nhỏ nhặt, ví dụ như đi xe đạp, xe máy va quệt vào người khác, có khi chính mình có lỗi nhưng đã kiếm cớ để đánh hoặc giết người ta, mặc dù có thể người kia cũng có lỗi nhỏ. Những kẻ đâm thuê chém mướn phải coi là biểu hiện tính côn đồ”.

Tuy nhiên, thuật ngữ “côn đồ” tại hướng dẫn trong giai đoạn trước dây được hiểu là để chỉ về một con người cụ thể; trong khi đó “có tính chất côn đồ” là chỉ tính chất của hành vi tại thời điểm xảy ra. Một người “côn đồ” chưa chắc hành động “có tính chất côn đồ”. Sau đó, tại Án lệ số 17/2018/AL có hướng dẫn tình tiết này nhưng không mang tính phổ quát, điển hình1. Khoảng trống quy định pháp luật hướng dẫn về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” trong một thời gian dài càng cho thấy giá trị, ý nghĩa của việc ban hành Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP.

Khoản 4 Điều 4 Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP đã có hướng dẫn về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” như sau:

““Phạm tội có tính chất côn đồ” quy định tại điểm d khoản 1 Điều 52 của Bộ luật Hình sự là trường hợp người phạm tội có thái độ coi thường pháp luật, thường xuyên gây rối an ninh trật tự, sẵn sàng dùng vũ lực, có hành vi hung hãn coi thường tính mạng, sức khỏe của người khác một cách vô cớ hoặc do bộc phát hoặc vì lý do nhỏ nhặt sẵn sàng dùng vũ lực hoặc thường xuyên thực hiện hành vi uy hiếp người khác phải khuất phục mình.

Ví dụ: Nguyễn Văn A điều khiển xe mô tô và nẹt pô trên đường. Lúc này Nguyễn Văn B cũng đang điều khiển xe mô tô khác khó chịu với tiếng nẹt pô nên vượt lên chặn đầu xe, dùng dao đâm vào ngực phải và hông trái của A gây thương tích với tỷ lệ tổn thương cơ thể là 60%. Trường hợp này, Nguyễn Văn B bị áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại điểm d khoản 1 Điều 52 của Bộ luật Hình sự”.

Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP đã xác định rõ những đối tượng, hành vi nào được xem là có tính chất côn đồ: (i) là những đối tượng “coi thường pháp luật”, “thường xuyên gây rối”…; (ii) là những hành vi bộc phát, vì lý do nhỏ nhặt và bổ trợ thêm cụm từ “sẵn sàng dùng vũ lực” để xác định rõ khi nào thì tính chất côn đồ. Như vậy, những người chấp hành tốt pháp luật, không có hành vi “thường xuyên” gây rối hoặc những hành vi phạm tội xuất phát từ mâu thuẫn trước đó hoặc bị gây sự trước không phải là “phạm tội có tính chất côn đồ”.

Phân tích thêm về ví dụ tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP cho thấy, Nghị quyết đã có sự phân hóa, minh họa rõ. Tại ví dụ, hành vi của Nguyễn Văn A chỉ là “nẹt pô trên đường”, A không có hành vi chèn ép xe B, không có hành vi đánh, chửi mắng B nhưng B lại gây thương tích cho A; giữa A và B không có mối quan hệ và có mâu thuẫn nào từ trước, trong trường hợp này mới xác định hành vi của B là có tính chất côn đồ.

Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP đã rất cẩn trọng và đặt vào các trường hợp cụ thể để xác định là có tính chất côn đồ. Những hành vi trái pháp luật, vi phạm pháp luật hình sự (cố ý gây thương tích) chắc chắn phải chịu trách nhiệm tương xứng với tính chất, mức độ của hành vi. Không thể lý luận rằng vì bị cáo không kiềm chế, hành xử vượt quá chuẩn mực nên mới bị xác định có tính chất côn đồ bởi vì bị cáo đã phải chịu trách nhiệm hình sự tương ứng với hành vi. Còn nếu để xét hành vi đó có tính chất côn đồ hay không phải đánh giá thận trọng và toàn diện các yếu tố như: nguyên nhân xảy ra sự việc, nguyên nhân mâu thuẫn; hành vi trên thực tế của người phạm tội; nhân thân người phạm tội; địa điểm, không gian xảy ra sự việc; hành vi cụ thể gây ra thương tích cho nạn nhân; hoàn cảnh bị cáo; mối quan hệ giữa các bên; diễn biến sự việc, tương quan lực lượng của hai bên; thái độ, lời nói và hành vi của bị hại…^[1]

Ngoài ra, các hướng dẫn khác của Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP  cũng thể hiện rõ quan điểm, đường lối xác định các trường hợp có hay không có “tính chất côn đồ”.

Hướng dẫn về “Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng” tại khoản 3 Điều 2 có nội dung: “Hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết là hành vi chống trả không tương xứng, có sự chênh lệch lớn so với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại. Để xác định hành vi chống trả có “rõ ràng quá mức cần thiết” hay không phải xem xét, đánh giá khách quan, toàn diện, đầy đủ những tình tiết, sự kiện liên quan đến hành vi xâm hại và hành vi chống trả như: khách thể cần bảo vệ; mức độ thiệt hại mà hành vi xâm hại có thể gây ra; vũ khí, phương tiện, phương pháp thực hiện; nhân thân người xâm hại; tương quan lực lượng, cường độ, mức độ của hành vi xâm hại và hành vi phòng vệ; bối cảnh, hoàn cảnh, địa điểm xảy ra sự việc...”; hướng dẫn về “Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra” tại khoản 6 Điều 2 có nội dung: “Người phạm tội bị kích động về tinh thần, bị chi phối do hành vi trái pháp luật của nạn nhân khiến họ không hoàn toàn tự chủ, tỉnh táo, tự kiềm chế mà thực hiện hành vi phạm tội. Sự kích động tinh thần phải là tức thời do hành vi trái pháp luật của nạn nhân dẫn tới thực hiện hành vi phạm tội… Khi áp dụng tình tiết giảm nhẹ này thì mức độ giảm nhẹ trách nhiệm hình sự còn phải căn cứ vào lỗi, mức độ nghiêm trọng của hành vi trái pháp luật của nạn nhân, mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật của nạn nhân với tình trạng tinh thần bị kích động của người phạm tội”.

Như vậy, nếu trong các trường hợp bị đánh trước, bị kích động, gây sự trước thì bị cáo thậm chí còn có thể được hưởng các tình tiết giảm nhẹ nêu trên (tùy tình huống cụ thể). Do đó, không thể xem các trường hợp tương tự như vậy (dù không được áp dụng tình tiết giảm nhẹ) là có “tính chất côn đồ”.

2. Các tình huống trong thực tế

Trước khi có Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP, nhiều hành vi ở nhóm các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con người không được người tiến hành tố tụng, Hội đồng xét xử đánh giá chính xác về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ”. Điều này không chỉ làm cho việc áp dụng pháp luật không thống nhất mà còn dẫn đến nguy cơ gây oan sai khi xét xử.

Sau đây là một số tình huống trong thực tiễn:

(i)  Trường hợp có mối quan hệ cha con, quan hệ vợ chồng, quan hệ anh em. Các trường hợp này xảy ra khá nhiều, nhất là cha gây thương tích cho con, anh trai gây thương tích cho em, vợ chồng gây thương tích cho nhau.

Tình huống cụ thể như sau: A là anh cả của B, do B cờ bạc nên đã mang hết ruộng đất của gia đình đi bán và cầm cố bên ngoài. Khi B đi về nhà, A đã la mắng B về việc trên, do B cãi lại nên A đã đánh, đấm B. Con của A là C thấy sự việc nên cũng vào tham gia đánh B gây thương tích 15%. Trường hợp này, A là người anh, đang dạy bảo người em do em làm điều sai trái, không phải hành động vô cớ nên không có tính chất côn đồ. Người cháu (C) là bậc dưới, vô cớ, không có mâu thuẫn nhưng đánh chú gây thương tích là có tính chất côn đồ. Như vậy, cần làm rõ mối quan hệ giữa các bên, kể cả ngôi thứ trong gia đình và làm rõ có mâu thuẫn hay không để xác định có tính chất côn đồ. Chỉ khi nào các đối tượng và hành vi được mô tả như tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP thì mới được áp dụng tình tiết tăng nặng “phạm tội có tính chất côn đồ”.

(ii)  Trường hợp có mâu thuẫn, bị cáo bị đánh, gây sự trước đó

Các tình huống cụ thể như sau:

Tình huống 1: Giữa vợ chồng ông N, bà Th có mâu thuẫn từ trước với T. Sáng ngày 14/4/2022, hai bên tiếp tục có mâu thuẫn và cãi vã, ông N dùng rựa đánh vào vai T nhưng không gây thương tích, được mọi người can ngăn nên các bên giải tán. Đến chiều hôm đó, do còn bực tức chuyện vừa bị đánh và bị chửi nên T dùng gậy đánh gây thương tích cho ông N, bà Th. Trường hợp này theo hướng dẫn tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP thì T không “có tính chất côn đồ”, nhất là trước đó T đã bị bị hại đánh, dù không gây thương tích.

Tình huống 2: Do có mâu thuẫn từ trước nên K và N hẹn nhau tại quán nhậu để giải quyết mâu thuẫn. Đến quán, do bị chửi mắng, khiêu khích nên tại quán nhậu K có hành vi dùng ly thủy tinh đánh N gây thương tích với tỷ lệ tổn thương cơ thể là 11%. Do bị K đánh nên N đã có hành vi dùng ly thủy tinh đánh lại K gây thương tích với tỷ lệ tổn thương cơ thể là 15%. Rõ ràng N bị đánh trước và đánh lại nên không “phạm tội có tính chất côn đồ”; với trường hợp K đánh N, K cũng không “có tính chất côn đồ” theo hướng dẫn tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP do có mâu thuẫn từ trước.

(iii)  Có sự xúc phạm danh dự, nhân phẩm từ bị hại:

Tình huống cụ thể như sau: Trong lúc ngồi uống rượu C đã nhiều lần chửi Đ là con hoang nên Đ đã dùng đá ném gây thương tích cho C 10%. Thực tế, Đ không có mẹ từ nhỏ do người mẹ bị điên, bị hiếp dâm nên mang thai bị cáo, C cũng biết hoàn cảnh của Đ như vậy nên cố tình chửi Đ.

Đây là tình huống điển hình, có thể dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ”, đặc biệt là yếu tố “vì lý do nhỏ nhặt” hướng dẫn tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP. Có quan điểm cho rằng, chỉ vì một câu chửi như trên không phải là lý do “cho phép” bị cáo có hành vi thái quá là ném đá gây thương tích cho bị hại và hành vi đó được xem là “vì lý do nhỏ nhặt”. Tuy nhiên, theo quan điểm của tác giả, dù chỉ là lời nói nhưng lại mang tính miệt thị, chạm vào nỗi đau sâu sắc dẫn đến hành vi phạm tội như trong tình huống trên sẽ không bị coi là “phạm tội có tính chất côn đồ” theo hướng dẫn tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP. Hành vi thái quá (ném đá gây thương tích) sẽ chịu trách nhiệm hình sự theo mức độ thương tích cũng như các tình tiết khác của vụ án, không đánh đồng hành vi phạm tội với tình tiết tăng nặng, chưa kể việc áp dụng nguyên tắc có lợi cho bị cáo khi xét xử.

Kết luận

Tác giả thấy rằng, hướng dẫn về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” cũng như hướng dẫn về các tình tiết khác tại Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP  mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng trong xét xử các vụ án, đã giải quyết cơ bản các bất cập của thực tiễn. Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP là một bước tiến quan trọng, mang ý nghĩa lịch sử trong việc hoàn thiện cơ chế cá thể hóa hình phạt trong hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam. Văn bản này bảo đảm tính công bằng, minh bạch và nhất quán trong hoạt động xét xử hình sự, từ đó củng cố lòng tin của công chúng vào nền tư pháp [2].

Từ thực tiễn còn vướng mắc của các trường hợp xâm phạm tính mạng, sức khỏe của người khác có tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” trước khi Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ra đời và phân tích rõ nội hàm của Nghị quyết hướng dẫn về tình tiết “phạm tội có tính chất”, tác giả mong muốn làm sáng tỏ hơn vấn đề lý luận về tình tiết “phạm tội có tính chất côn đồ” để việc áp dụng pháp luật được thống nhất.

NGUYỄN HUY HOÀNG (Phó Chánh án TAND Khu vực 2 - Khánh Hòa)