Tranh chấp lối đi chung là đất công, thẩm quyền giải quyết của ai?

Vụ án thứ nhất:

Ngày 05/4/2024, TAND huyện L ra Thông báo số 20/TB-TL-VA, ngày 05/4/2024 về việc thụ lý vụ án giữa nguyên đơn là bà Đinh Thị H khởi kiện ông Hoàng Văn T, với yêu cầu bị đơn phải tháo dỡ tường bao để trả lại đường chung vào thửa đất của bà tại xóm Quê Sụ, xã C, huyện L, tỉnh HB.

Nguyên đơn trình bày: Gia đình bà H sở hữu thửa đất được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất vào năm 2004, có lối đi cũ rộng khoảng 2m từ trục đường chính vào thửa đất qua mép trên mương nước. Nhưng ông T đã xây tường bao lấn chiếm toàn bộ diện tích lối đi chung, nên gia đình bà không còn lối vào đất.

Bị đơn và những người có liên quan trình bày: Bị đơn ông T cho rằng, việc khởi kiện của bà H là không có cơ sở và yêu cầu kiểm tra việc cấp đất.

UBND xã C đã tiến hành hòa giải nhưng không thành, đồng thời, xác nhận trên bản đồ địa chính thể hiện có đường đi cạnh thửa đất số 141 (ông T) và 138 (bà H). Tuy nhiên, phần đất này đã bị lấn chiếm và hiện không có người qua lại.

Ông Đinh Công V (hàng xóm) khẳng định trước đây có lối đi chung dẫn vào thửa đất của bà H và các hộ phía trong, nhưng hiện tại đường đi này đã bị ông T xây tường bao lấn chiếm. Một số nhân chứng khác (chị Hoàng Thị Hồng P, ông Bùi Văn Ứ) đều xác nhận đường đi trước đây chính là phần đất mà ông T đã lấn chiếm xây dựng tường bao từ khoảng năm 2000.

- Tòa án đã tiến hành xác minh tại thực địa, tiến hành định giá tài sản và thu thập lời khai các bên liên quan. Kết quả đo đạc xác định ông Hoàng Văn T đã xây dựng lấn chiếm toàn bộ diện tích đường đi thuộc về đất giao thông và đất mương. Cụ thể lấn vào đất giao thông: 77,6m², diện tích lấn vào đất mương: 2,9m².

Bản án số 01/2025/DS-ST ngày 14/01/2025 về việc “tranh chấp ngõ đi” của TAND huyện L nhận định diện tích đất mà ông Hoàng Văn T xây dựng tường bao và công trình phụ trợ chính là con đường đi chung của xóm, do đó, HĐXX sơ thẩm đã tuyên: …Chấp nhận yêu cầu khởi kiện của bà Đinh Thị H. Xác định diện tích 77,6 m² đất có chiều dài tính từ đường chính xóm Quê Sụ kéo thẳng vào thửa đất 138 tờ bản đồ số F48-115-119 D-1 diện tích 436m² tên hộ bà Đinh Thị H là 26,41m chiều rộng giáp đường trục chính của xóm là 3,08m; chiều rộng phía tây giáp đất hộ bà H là 2,59m là ngõ đi chung. Buộc: Gia đình ông Hoàng Văn T phải tháo dỡ di rời toàn bộ bức tường dài 26,41 cao 2m và toàn bộ cây cối hoa màu và công trình phụ trợ khác trên phần đất có diện tích 77,6 m² để trả lại ngõ đi chung vào thửa đất số 138 tờ bản đồ số F48-115-119D tên hộ bà Đinh Thị H…

Vụ án thứ hai:

Theo đơn khởi kiện ngày 20/9/2024 của các đồng nguyên đơn ông Vũ Văn T, Lê Minh H và các bà Hoàng Thị T, Nguyễn Thị S và Bùi Thị K đều trú tại ngõ 1, tiểu khu 12, thị trấn L, huyện L khởi kiện hai gia đình bà Đinh Thị N và Trịnh Thị Ng (hai nhà ở đầu ngõ đi chung) đã xây tường bao và xây văng mi (còn được gọi là ô văng hay mái hắt – Phòng 9) khoảng 40 cm lấn ra đường ngõ đi chung của 05 hộ phía trong, trả lại mặt bằng và không gian đi chung. Qua đo đạc thực tế của chính quyền địa phương, xác định so với bản đồ địa chính (đo đạc khoảng năm 2011):

+ Phần đầu ngõ tiếp giáp với đường Tôn Thất Tùng hiện nay nhỏ hơn 0,15m;

+ Phần tiếp giáp cuối thửa đất nhà ông H nhỏ hơn 0,16m;

+ Phần cuối ngõ đi giáp hộ ông T và bà S rộng hơn 0,02m.

Hồ sơ không thể hiện phần diện tích không gian bị lấn chiếm là bao nhiêu.

Ngày 29/11/2024, TAND huyện L đã có Thông báo số 08/TB-TA trả lại đơn khởi kiện với lý do “… Người khởi kiện không có quyền khởi kiện theo Điều 186, Điều 187 Bộ luật Tố tụng dân sự (diện tích đất đang tranh chấp là đất giao thông do UBND thị trấn L, huyện L, tỉnh HB quản lý và không thuộc quyền sử dụng đất chung của ông Vũ Văn T, Lê Minh H và các bà Hoàng Thị T, Nguyễn Thị S và Bùi Thị K”

Ngày 06/12/2024, 05 hộ gia đình có đơn khiếu nại việc trả lại đơn khởi kiện của TAND huyện L.

Ngày 26/12/2024 TAND huyện L mở phiên họp và ra Quyết định số 02/2024/QĐGQKN với nội dung giữ nguyên việc trả lại đơn khởi kiện theo Thông báo trả lại đơn khởi kiện số 08/TB-TA ngày 06/12/2024.

Như vậy, tuy là 02 vụ việc khác nhau nhưng có chung bản chất là cùng tranh chấp đường đi chung là đất công, do chính quyền địa phương quản lý, không thuộc đất các hộ gia đình được cấp, xảy ra trên cùng một địa bàn huyện, do các đương sự khởi kiện tới TAND cấp huyện… nhưng lại có hai cách giải quyết hoàn toàn trái ngược nhau.

Thực tiễn xét xử đối với những trường hợp này cho thấy còn nhiều quan điểm khác nhau:

Quan điểm thứ nhất: Tranh chấp trên thuộc thẩm quyền giải quyết của TAND cấp huyện, bởi các lý do chính sau: Về bản chất, hành vi của các bị đơn (trong 02 vụ án nêu trên) được xác định không chỉ đơn thuần là hành vi lấn chiếm đất công mà còn liên quan đến quyền sử dụng hợp pháp đối với đường đi chung của các hộ gia đình khác.

Căn cứ Điều 35 BLTTDS 2015 về thẩm quyền của Tòa án nhân dân: TAND huyện L có thẩm quyền giải quyết theo thủ tục sơ thẩm các tranh chấp về quyền sử dụng đất, bao gồm tranh chấp liên quan đến lối đi chung (quyền đối với bất động sản liền kề). Về nội dung: theo khoản 9, khoản 14 Điều 26 BLTTDS 2015, vụ án này thuộc loại tranh chấp dân sự về quyền khác đối với bất động sản.

Theo Điều 254 BLDS 2015, các nguyên đơn có quyền yêu cầu TAND cấp huyện thụ lý giải quyết để xác lập quyền có lối đi chung là hợp lý, nếu có bất kỳ hành vi cản trở nào làm cho không có lối đi vào thửa đất, bị bao bọc mà không có lối ra đường công cộng.

Căn cứ Điều 4, Điều 5, Điều 170, Điều 179 Luật Đất đai năm 2013 (khoản 8 Điều 26 Luật Đất đai năm 2024): Người sử dụng đất có quyền được bảo vệ khi có hành vi lấn chiếm hoặc cản trở quyền sử dụng hợp pháp đối với đất. Lối đi chung là tài sản công cộng nhưng đồng thời là quyền đối với bất động sản liền kề, nên quyền sử dụng của các nguyên đơn cần được Tòa án bảo vệ.

Theo Điều 203 Luật Đất đai 2013 (điểm b, khoản 2, Điều 236 Luật Đất đai năm 2024): Tranh chấp về quyền sử dụng đất hoặc quyền khác đối với đất, nếu không hòa giải được tại UBND cấp xã, thì đương sự có quyền khởi kiện yêu cầu TAND huyện giải quyết. Tranh chấp giữa các hộ gia đình nêu trên được xác định là tranh chấp về quyền dân sự, về quyền có lối đi (không phải tranh chấp đất đai theo nghĩa hẹp). Do đó, sau khi hòa giải tại UBND cấp xã không thành, các bên có quyền khởi kiện đến TAND huyện để giải quyết.

Trên thực tế một số bản án sơ thẩm, phúc thẩm của TAND các cấp cho thấy TAND vẫn thụ lý để giải quyết.

Quan điểm thứ hai: Phần đất tranh chấp là đất sử dụng chung (ngõ, lối, đường đi chung) do chính quyển địa phương quản lý, không thuộc quyền sử dụng riêng của bất bất kỳ cá nhân nào. Do đó, các nguyên đơn không có quyền khởi kiện theo các điều 186, 187 BLTTDS, vì đất tranh chấp là đường chung, thuộc quyền quản lý của Nhà nước. Khi nhận đơn khởi kiện, Thẩm phán phải trả lại đơn theo quy định tại điểm a, điểm đ khoản 1 Điều 192 BLTTDS.

Trường hợp trong quá trình thụ lý để giải quyết mới xác định được đây là đất công, do UBND các cấp quản lý thì Thẩm phán phải ra quyết định đình chỉ giải quyết vụ án theo điểm g khoản 1 Điều 217 BLTTDS 2015 và hướng dẫn các đương sự làm đơn đề nghị tới UBND cấp có thẩm quyền giải quyết khi thấy có hành vi xâm phạm quyền sử dụng, cản trở giao thông công cộng. Việc chính quyền địa phương không xử lý vi phạm hành chính, không áp dụng biện pháp khắc phục hậu quả và cưỡng chế trả lại hiện trạng đường đi mà hướng dẫn các đương sự khởi kiện ra Tòa là không đúng chức trách, nhiệm vụ được giao.

TAND chỉ thụ lý khi phát sinh tranh chấp về quyền có lối đi qua theo quy định tại khoản 1 Điều 254 BLDS 2015, cụ thể: “Chủ sở hữu có bất động sản bị vây bọc bởi các bất động sản của các chủ sở hữu khác mà không có hoặc không đủ lối đi ra đường công cộng, có quyền yêu cầu chủ sở hữu bất động sản vây bọc dành cho mình một lối đi hợp lý trên phần đất của họ”.

Đây là vấn đề còn nhiều quan điểm chưa thống nhất trong thực tiễn áp dụng pháp luật. Rất mong nhận được ý kiến trao đổi, phản hồi của quý độc giả.

TRẦN MỸ SƠN (VKSND tỉnh Hòa Bình)

Ảnh minh hoạ - Nguồn: Internet.