Tuyên bố Brasilia của Thẩm phán về tư pháp nước và việc tham khảo áp dụng tuyên bố Brasilia vào thực tiễn xét xử của Tòa án Việt Nam

(Ảnh trên Phó Chánh án TANDTC Nguyễn Thúy Hiền tham gia đồng chủ trì một phiên họp tại Hội nghị)

Viện Tư pháp toàn cầu về môi trường và ý tưởng của việc ra Tuyên bố Brasilia

Được thành lập từ ngày 29/4/2016 tại thành phố Rio de Janeiro (Brazil), Viện Tư pháp toàn cầu về môi trường (GJIE) là diễn đàn của các Thẩm phán và chuyên gia về môi trường cùng trao đổi thông tin, tạo mối quan hệ hợp tác, tăng cường năng lực và cung cấp kết quả của việc nghiên cứu, đánh giá và phân tích liên quan đến môi trường, thực tiễn của Toà án và luật pháp về môi trường. Hiện nay, Ban Điều hành lâm thời của Viện bao gồm 12 thành viên, trong đó Thẩm phán Antonio Herman Benjamin, Chủ tịch Ủy ban Luật môi trường của Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN)[1] đóng vai trò như người đứng đầu.

GJIE hiện đang khẩn trương tiến hành các thủ tục để chính thức hóa tổ chức và hoạt động của mình, bao gồm bao gồm đăng ký pháp lý tại Thụy Sỹ, thỏa thuận với Cơ quan môi trường của Liên Hợp quốc (UN Environment) để hỗ trợ Ban thư ký, thiết lập quy trình đăng ký thành viên và lập kế hoạch một số hoạt động chính trong hai năm tới. Đây là những cột mốc quan trọng trong việc hoàn thành sứ mệnh của GJIE để hỗ trợ vai trò của các thẩm phán, tòa án, trong việc áp dụng và thực thi luật môi trường trong thời gian tới.

Việc ra Tuyên bố Brasilia là ý tưởng của nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu, các nhà hoạt động về môi trường trên khắp thế giới. Tuy nhiên, Viện Tư pháp toàn cầu về môi trường (GJIE) và cá nhân Thẩm phán Tòa án tối cao Brazil Antonio Herman Benjamin, với vai trò là Chủ tọa của Hội nghị của Thẩm phán và Công tố viên đã biến những ý tưởng trên thành hiện thực. Ban Điều hành lâm thời đã dự thảo Tuyên bố Brasilia, thảo luận chuyên sâu về Tuyên bố lại phiên họp của Ban điều hành lâm thời ngày 17-18/3/2018, để trình ra Hội nghị của Thẩm phán và Công tố thảo luận, thông qua.

Chánh án Tòa án tối cao Brazil Carmen Lucia phát biểu tại Hội nghị

Tuyên bố Brasilia, với 10 nguyên tắc bao trùm, góp phần bảo đảm công lý trong việc sử dụng nguồn nước, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững

Tuyên bố Brasilia được chuẩn bị rất công phu, bài bản, kỹ lưỡng trên cơ sở nghiên cứu, đánh giá một cách toàn diện các vấn đề pháp lý, tư pháp liên quan đến nước, môi trường và phát triển bền vững. Nội dung Tuyên bố Brasilia gồm 3 phần chính.

Phần thứ nhất, Tuyên bố Brasilia ghi nhận, đánh giá tầm quan trọng của nước, môi trường đối với đời sống con người, vai trò của Thẩm phán, cơ quan tư pháp trong việc bảo vệ tư pháp về nước. Tuyên bố Brasilia khẳng định, nguồn nước ngọt đang nhanh chóng trở thành một vấn đề cấp bách toàn cầu. Theo dự báo, nhu cầu về nước trên toàn cầu vào năm 2030 sẽ tăng gấp đôi vào năm 2005 và sẽ vượt 40% so với nguồn cung. Thiệt hại đối với tài nguyên nước và hệ sinh thái liên quan và sự thiếu hụt của các quy định liên quan đến nước tác động không cân đối đến những người và nhóm người dễ bị tổn thương, bao gồm phụ nữ, trẻ em, người cao tuổi, người tàn tật, người dân bản địa và các nhóm dân tộc thiểu số; và sự cần thiết phải giảm thiểu những tác động này.

Trong bối cảnh đó, công chúng tin tưởng vào hệ thống Tòa án để bảo vệ và thực hiện quyền con người nói chung, quyền con người về nước (quyền tiếp cận và sử dụng nước được khẳng định là quyền con người) và vệ sinh nói riêng cũng như việc duy trì, bảo vệ tài nguyên nước. Đồng thời khẳng định, pháp luật về nước và luật pháp về môi trường là rất cần thiết để bảo vệ tài nguyên nước và hệ sinh thái.

Phần thứ hai, Tuyên bố Brasilia đưa ra 10 nguyên tắc cụ thể (nên còn được gọi là “Tuyên bố 10 nguyên tắc”) mà các Thẩm phán toàn cầu cần nghiên cứu, áp dụng và tuân theo trong quá trình xét xử, giải quyết các tranh chấp về nước, môi trường và các vấn đề có liên quan. Có thể nói 10 nguyên tắc này là nội dung quan trọng nhất của Tuyên bố Brasilia, bao trùm các vấn đề chính trị, pháp lý, xã hội có liên quan đến quá trình tố tụng của Tòa án về các vấn đề về nước và môi trường.

Các nguyên tắc này đều rất quan trọng đối với quá trình tư pháp tại Tòa án để giải quyết các vấn đề liên quan đến nước và môi trường. Tuy nhiên, cũng có một số nguyên tắc mang tính chất nổi bật như Nguyên tắc 1, coi nước là một tài sản cộng đồng. Theo đó, Nhà nước nên quản lý tất cả các nguồn nước và bảo vệ chúng, kết hợp với các chức năng sinh thái liên quan, vì lợi ích của các thế hệ hiện tại và tương lai và của cộng đồng sự sống trên trái đất.

Tuyên bố Brasilia nhấn mạnh vai trò của công lý nước và các quyền của người bản địa, các bộ lạc, người dân miền núi và người dân sống trên các khu vực nước đầu nguồn. Theo đó, quyền và mối quan hệ giữa các dân tộc bản địa và bộ tộc với nguồn nước theo truyền thống hoặc theo phong tục và hệ sinh thái liên quan phải được tôn trọng; mọi hoạt động ảnh hưởng đến tài nguyên nước và các hệ sinh thái liên quan phải được thông báo trước và phải được sự đồng ý của họ. Đồng thời, ghi nhận sự đóng góp của người dân miền núi và người dân sống trên các khu vực nước đầu nguồn trong việc bảo tồn các chức năng sinh thái, tuần hoàn nước, tính toàn vẹn của tài nguyên nước và các hệ sinh thái liên quan tại các lưu vực sông, nên phải xây dựng và thực hiện các cơ chế phù hợp để khuyến khích và tạo thuận lợi cho người dân thực hiện việc bảo tồn đó (Nguyên tắc 3).

Coi trọng việc ưu tiên phòng tránh các tác động tiêu cực đến tự nhiên, Tuyên bố khẳng định, để tránh các biện pháp tốn kém để phục hồi, xử lý hoặc phát triển các nguồn nước mới hoặc các hệ sinh thái liên quan đến nước, việc ngăn ngừa nguy hại đến tài nguyên nước và các hệ sinh thái liên quan cần được ưu tiên theo nguyên tắc “phòng hơn chống” (Nguyên tắc 4).

Nguyên tắc 7 của Tuyên bố khẳng định những người gây ô nhiễm nguồn nước và suy thoái hệ sinh thái phải chịu chi phí ngăn chặn, tránh, giảm bớt và quản lý để ngăn ngừa nguy hại cho sức khoẻ con người hoặc môi trường và khắc phục những thiệt hại đó; người sử dụng tài nguyên nước và các dịch vụ có liên quan phải trả giá hoặc phí dựa trên toàn bộ vòng đời của chi phí cung cấp tài nguyên nước và các dịch vụ của họ, bao gồm việc sử dụng tài nguyên nước và việc thải bỏ bất kỳ chất thải. Nguyên tắc ngày cũng quy định nghĩa vụ chuyển tiếp – nghĩa vụ pháp lý để khôi phục các điều kiện sinh thái của tài nguyên nước và các dịch vụ của họ có tính ràng buộc đối với tất cả chủ sở hữu, người chiếm dụng và sử dụng tài nguyên nước, không phụ thuộc vào việc chuyển giao quyền sử dụng hoặc quyền sở hữu đối cho người khác (nghĩa vụ propter rem).

Tuyên bố Brasilia đưa ra yêu cầu đối với các Thẩm phán và Tòa án cần phải cố gắng đạt được quy trình pháp lý về nước bằng cách đảm bảo rằng các cá nhân sẽ được tiếp cận các thông tin về nguồn nước và các dịch vụ do các cơ quan nhà nước nắm giữ, có cơ hội tham gia vào quy trình ban hành chính sách và tiếp cận có hiệu quả các hoạt động tố tụng tư pháp và hành chính, cũng như các biện pháp khắc phục thích hợp (Nguyên tắc 10).

Phần thứ ba, Tuyên bố Brasilia nhấn mạnh cần phải tăng cường năng lực của các thẩm phán, luật sư và tất cả những người đóng vai trò quan trọng ở cấp quốc tế, khu vực, quốc gia và địa phương trong quá trình xây dựng, thực hiện và thi hành pháp luật về nước và môi trường, đặc biệt là thông qua tố tụng tư pháp. Đồng thời, đề cao vai trò của hệ thống pháp luật về nước và môi trường, cũng như khuyến khích sự hợp tác giữa các thành viên của cơ quan tư pháp và những người khác tham gia vào quá trình xét xử trong phạm vi một quốc gia cũng như đa quốc gia. Điều này là cần thiết để đạt được một bước tiến quan trọng trong việc thực thi pháp luật về nước và môi trường.

Tuyên bố Brasilia có giá trị nghiên cứu, tham khảo vào thực tiễn xét xử của hệ thống Tòa án nhân dân Việt Nam

Phó Chánh án TANDTC Nguyễn Thúy Hiền phát biểu tại Hội nghị

Tại “Tuần lễ Nước Quốc tế Việt Nam-VACI 2018”, tổ chức từ ngày 04-08 tháng 3 năm 2018 tại Hà Nội, các tham luận đã đánh giá: Việt Nam là một quốc gia nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới với đường bờ biển dài và địa hình đồng bằng thấp, từ xa xưa, Việt Nam đã phải chống chọi với rất nhiều thách thức liên quan đến nước. Những thách thức về nước ở Việt Nam sẽ ngày càng trở nên nghiêm trọng hơn trong tương lai khi tốc độ tăng trưởng kinh tế, đô thị hóa, tăng dân số của Việt Nam được xếp vào mức nhanh trên thế giới. Cùng với đó, Việt Nam được dự báo là một trong 5 quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất do biến đổi khí hậu và nước biển dâng. Nhận thức được điều này, Chính phủ Việt Nam đã đặc biệt quan tâm và xác định nước là tài nguyên chiến lược đảm bảo phát triển bền vững quốc gia. Bảo đảm tài nguyên nước được quản lý, bảo vệ, khai thác, sử dụng hợp lý, tiết kiệm, hiệu quả và đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững kinh tế – xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh là một trong những chính sách của Nhà nước Việt Nam về tài nguyên nước, được quy định tại Luật Tài nguyên nước.[2]

Đối với hệ thống TAND Việt Nam, chúng ta rất cần học hỏi những kinh nghiệm quốc tế, nhằm tăng cường năng lực của các Thẩm phán trong việc giải quyết các tranh chấp về môi trường, đặc biệt là các tranh chấp có yếu tố nước ngoài, tranh chấp xuyên quốc gia, trong bối cảnh những loại việc này được dự báo có xu hướng tăng trong thời gian sắp tới do nguồn tài nguyên nước suy giảm và biến đổi khí hậu toàn cầu.

Mặc dù Tuyên bố Brasilia không mang tính chất ràng buộc quốc gia, nhưng đây là văn bản quan trọng giúp nâng cao nhận thức của Thẩm phán về các vấn đề liên quan đến nước và môi trường. Các Thẩm phán Việt Nam có thể tham khảo các nguyên tắc này trong quá trình nghiên cứu, xét xử các vụ việc, các tranh chấp liên quan đến nguồn nước và môi trường nói chung, góp phần bảo đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật tố tụng và pháp luật chuyên ngành về nước, nhằm bảo vệ môi trường và phát triển bền vững./.

[1] Xem thêm thông tin về Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế tại địa chỉ: <https://www.iucn.org/>.

[2] Xem thông tin về Tuần lễ tại: <http://viww.vaci.org.vn/vi/>.

ThS. TẠ ĐÌNH TUYÊN