Hoàn thiện quy định về quyền hỏi bị cáo của bị hại trong tranh tụng tại phiên tòa hình sự sơ thẩm

1. Quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự và vướng mắc

Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 ghi nhận quyền của bị hại trong tố tụng hình sự. Cụ thể, bị hại có quyền trình bày lời khai, trình bày ý kiến để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, đề nghị Chủ tọa phiên tòa hỏi bị cáo… (khoản 1, khoản 2 Điều 62 BLTTHS 2015). Đồng thời, khoản 2 Điều 309 BLTTHS 2015 xác định rõ trình tự phần xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm: Sau khi Chủ tọa phiên tòa hỏi xong, Kiểm sát viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại được hỏi bị cáo… Theo quy định hiện hành, ta có thể nhận thấy là bị hại không có quyền trực tiếp hỏi bị cáo, mà chỉ được thực hiện thông qua đề nghị Chủ toạ phiên tòa và người bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của bị hại thực hiện việc này.

Điều này tạo ra sự hạn chế nhất định trong thực hiện quyền tố tụng của bị hại, một chủ thể có vị trí đặc biệt trong vụ án hình sự, nhất là trong những vụ án được khởi tố theo yêu cầu của bị hại (khoản 1 Điều 155 BLTTHS 2015)1. Trên thực tế, trong nhiều vụ án được khởi tố theo khoản 1 Điều 155 BLTTHS 2015 (những tội chỉ được khởi tố khi có yêu cầu của bị hại), bị hại có vai trò gần như trung tâm trong việc giải quyết vụ án, cung cấp chứng cứ, làm rõ hành vi của bị cáo. Tuy nhiên, khi tham gia phần xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm, bị hại vẫn không có quyền trực tiếp đặt câu hỏi đối với bị cáo, mặc dù đó là người chịu tác động trực tiếp từ hành vi phạm tội. Hạn chế đó không chỉ tạo ra tâm lý thiệt thòi, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả của phần tranh tụng - vốn được xác định là “nguyên tắc cơ bản trong tố tụng hình sự” tại Điều 26 BLTTHS 2015.

Việc thực hiện tranh tụng đòi hỏi các bên có vị thế bình đẳng trong quá trình chứng minh, trình bày, tranh luận tại phiên tòa. Khi bị hại không được trực tiếp đặt câu hỏi đối với bị cáo, vị trí tố tụng của bị hại vẫn còn nhiều hạn chế, chưa thực sự bình đẳng so với bị cáo, người bào chữa. Điều đó phần nào mâu thuẫn với tinh thần cải cách tư pháp hiện nay.

2. Đề xuất hoàn thiện quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự

Theo tác giả việc ghi nhận rõ quyền trực tiếp hỏi bị cáo của bị hại trong BLTTHS 2015 sẽ góp phần nâng cao vai trò tố tụng của bị hại, bảo đảm thực thi hiệu quả nguyên tắc tranh tụng trên thực tế, phù hợp với mục tiêu cải cách tư pháp được xác lập trong Nghị quyết số 49‑NQ/TW ngày 02/6/2005, được nhấn mạnh tại Kết luận số 84‑KL/TW ngày 29/7/2020 của Bộ Chính trị. Từ những phân tích nêu trên, để hoàn thiện pháp luật và đảm bảo quền lợi tốt hơn của bị hại, tác giả đề xuất các nội dung như sau:

Thứ nhất, khi sửa đổi, bổ sung BLTTHS cần bổ sung vào khoản 1 Điều 62 quy định rõ: “Bị hại có quyền trực tiếp hỏi bị cáo tại phiên tòa sơ thẩm”.

Thứ hai, sửa đổi khoản 2 Điều 309 như sau: “Sau khi Chủ tọa phiên tòa hỏi xong, Kiểm sát viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại cùng bị hại được quyền trực tiếp hỏi bị cáo”.

Việc nghiên cứu, đề xuất bổ sung quy định về quyền trực tiếp hỏi bị cáo của bị hại tại phiên tòa hình sự sơ thẩm là cần thiết, phù hợp thực tiễn xét xử, đáp ứng mục tiêu cải cách tư pháp trong giai đoạn mới. Khi được trực tiếp tham gia phần xét hỏi bị cáo, vị thế tố tụng của bị hại sẽ được nâng cao, giúp xác minh sự thật khách quan, tạo thế cân bằng trong tranh tụng tại phiên tòa, góp phần bảo vệ hiệu quả quyền, lợi ích chính đáng của bị hại. Đây là bước tiến cần thiết nhằm hiện thực hóa mục tiêu xây dựng nền tư pháp công bằng, nghiêm minh.                                                                            

PHẠM NGỌC ĐẠI (Cử nhân Luật)

Tài liệu tham khảo

 1. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2021).

2. Nghị quyết số 49‑NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020.

3. Kết luận số 84‑KL/TW ngày 29/7/2020 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 49‑NQ/TW trong giai đoạn mới.