Trao đổi bài viết: “Xử lý vật chứng giá trị còn lại không đáng kể, không sử dụng được như thế nào cho đúng?”

1. Quy định của pháp luật và quan điểm đối với việc giải quyết vấn đề tình huống đặt ra

Thứ nhất, về hình sự, việc xử lý vật chứng được quy định ở Điều 47 BLHS 2015 và Điều 106 BLTTHS 2015. Căn cứ điểm b khoản 1 Điều 47 BLHS 2015, vật, tiền do người phạm tội chiếm đoạt hoặc có được do phạm tội thì bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước. Ngược lại, khoản 2 Điều 47 BLHS nêu: chỉ trong trường hợp “vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép còn nguyên vẹn và chủ sở hữu có yêu cầu nhận lại” thì mới được trả lại cho chủ sở hữu.

Theo các quy định nói trên, trong trường hợp “vật chứng không nguyên vẹn” và chủ sở hữu không nhận lại, vật chứng sẽ không được trả lại mà phải bị tịch thu sung ngân sách nhà nước (NSNN) (theo điểm b, khoản 1 Điều 47 BLHS 2015 kết hợp với điểm c, khoản 2 Điều 106 BLTTHS 2015).

Trong tình huống bài viết nêu, lõi đồng và thanh kim loại là tài sản do phạm tội mà có, nhưng đã bị phá hủy, mất hoàn toàn tính năng sử dụng. Do đó, vật chứng này thuộc nhóm “vật chứng không còn giá trị sử dụng” (theo điểm c, khoản 2 Điều 106 BLTTHS 2015) cho phép cơ quan tố tụng tịch thu hoặc tiêu hủy khi nó không còn khả năng sử dụng. Hơn nữa, chủ sở hữu (Viễn thông Đắk Lắk) đã rõ ràng từ chối nhận lại số vật chứng này. Việc tịch thu vật chứng trong trường hợp này vừa đúng với bản chất của các quy định “tài sản do phạm tội mà có”, vừa đảm bảo tính thống nhất giữa quy định hình sự và tố tụng. Xử lý vật chứng theo hướng tịch thu sung NSNN là hoàn toàn phù hợp với các quy định về xử lý vật chứng và biện pháp tư pháp hiện hành.

Thứ hai, thống nhất giữa trách nhiệm dân sự và biện pháp tư pháp.

Về bồi thường thiệt hại: Bị cáo phải bồi thường toàn bộ thiệt hại thực tế (12.111.026 đồng) cho bị hại, bởi lẽ tài sản của bị hại đã bị phá hủy hoàn toàn. Việc buộc bồi thường toàn bộ thiệt hại không chỉ phản ánh nguyên tắc bồi thường toàn phần mà còn tôn trọng quyền lợi hợp pháp của người bị thiệt hại.

Về xử lý vật chứng: Sau khi bị hại được bồi thường toàn bộ, tài sản bị phá hủy này không còn thuộc quyền sở hữu của họ, nên việc tịch thu sung NSNN là hợp lý. Điều này phù hợp với quy định tại điểm b khoản 1 Điều 47 BLHS và điểm c khoản 2 Điều 106 BLTTHS 2015, khẳng định bản chất của vật chứng là “tài sản do phạm tội mà có”.

Thứ ba, theo nguyên tắc cơ bản trách nhiệm dân sự, thiệt hại thực tế phát sinh từ hành vi vi phạm phải được bồi thường toàn bộ và kịp thời. Điều 585 BLDS 2015 quy định về nguyên tắc bồi thường thiệt hại, bao gồm thiệt hại thực tế phải được bồi thường toàn bộ và kịp thời; người có lỗi trong việc gây thiệt hại thì không được bồi thường phần thiệt hại do lỗi của mình gây ra; và bên có quyền, lợi ích bị xâm phạm không được bồi thường nếu thiệt hại xảy ra do họ không áp dụng các biện pháp cần thiết để ngăn chặn, hạn chế thiệt hại. Bị cáo T đã cắt trộm và phá hủy dây cáp điện, dây cáp tiếp địa của Viễn thông Đắk Lắk, chỉ còn lại lõi đồng và thanh kim loại có giá trị định giá 763.000 đồng. Tuy nhiên, thiệt hại thực sự mà bị hại phải gánh chịu là toàn bộ giá trị tài sản bị phá hủy và chi phí khôi phục hệ thống viễn thông (12.111.026 đồng), chứ không phải giá trị mảnh vụn phế liệu còn lại. Giá trị phế liệu thu hồi không thể coi là “giảm trừ thiệt hại” theo quy định pháp luật, vì nó không làm giảm chi phí thực sự mà bên bị thiệt hại phải bỏ ra để khắc phục hậu quả.

Do đó, tác giả cho rằng, bị cáo phải bồi thường toàn bộ thiệt hại theo định giá và vật chứng chỉ còn giá trị phế liệu phải bị tịch thu sung NSNN.

Bên cạnh đó, ý chí của người bị thiệt hại cũng cần được tôn trọng. Trong vụ án trên, Viễn thông Đắk Lắk đã từ chối nhận lại vật chứng (phế liệu lõi đồng, thanh kim loại) vì “không còn giá trị sử dụng” và yêu cầu bị cáo phải bồi thường toàn bộ thiệt hại theo kết luận định giá. Pháp luật dân sự hiện hành thừa nhận nguyên tắc tự do, tự nguyện trong quan hệ pháp luật dân sự (Điều 3 và Điều 385 BLDS 2015). Việc bắt buộc bị hại nhận lại vật đã hư hỏng và trừ giá trị phế liệu còn lại vào số tiền bồi thường là không phù hợp, vì không phản ánh đúng thiệt hại thực tế theo Điều 585 BLDS; làm giảm khoản bồi thường mà lẽ ra bị hại được hưởng; mâu thuẫn với ý chí tự nguyện của chủ sở hữu hợp pháp.

Từ những phân tích trên, Hội đồng xét xử cần buộc bị cáo T bồi thường toàn bộ thiệt hại 12.111.026 đồng, đúng bằng mức thiệt hại thực tế mà các bị hại đã chịu, không được trừ đi giá trị phế liệu còn lại. Vật chứng chỉ còn giá trị phế liệu phải bị tịch thu sung ngân sách nhà nước.

2. Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật

Thực tiễn xét xử cho thấy, hiện nay vẫn còn thiếu thống nhất giữa các cơ quan tố tụng trong việc xử lý vật chứng không còn giá trị sử dụng hoặc bị hại từ chối nhận lại. Nguyên nhân chính là không có quy định hướng dẫn cụ thể về các trường hợp này, dẫn đến cách hiểu khác nhau. Để khắc phục bất cập này, tác giả xin nêu mốt số giải pháp sau:

Một là, các cơ quan có thẩm quyền cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn tiêu chí đánh giá vật chứng, theo đó, cần quy định rõ thế nào là “vật chứng không có giá trị sử dụng” và “vật chứng bị từ chối nhận lại”. Ví dụ: có thể định nghĩa: “Vật chứng không có giá trị sử dụng” là vật đã hư hỏng, mất đi công dụng ban đầu, chỉ còn giá trị phế liệu hoặc giá trị vật chất thứ cấp; “Vật chứng bị từ chối nhận lại” là trường hợp chủ sở hữu hợp pháp đã từ bỏ việc tiếp nhận vật chứng dù vật đó vẫn còn hữu hình. Việc làm rõ khái niệm sẽ tạo căn cứ pháp lý thống nhất cho các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng.

Hai là, khi sửa đổi, bổ sung BLTTHS 2015 cần sửa đổi, bổ sung quy định tại điểm c khoản 2 Điều 106 để nêu rõ xử lý vật chứng không giá trị sử dụng. Cụ thể, nên bổ sung quy định về “tịch thu, tiêu hủy hoặc sung công quỹ Nhà nước đối với vật chứng không có giá trị hoặc không sử dụng được mà bị hại từ chối nhận lại”. Điều này sẽ loại bỏ kẽ hở pháp lý, giúp các Tòa án và Viện kiểm sát đồng bộ áp dụng quan điểm nêu trên.

Trên đây là quan điểm trao đổi của tôi, rất mong nhận được ý kiến trao đổi từ bạn đọc và quý độc giả.

MAI THỊ THỦY (Tòa án quân sự Quân khu 3)

Huyện Phục Hòa, Cao Bằng tổ chức tiêu hủy vật chứng - Ảnh: Phan Anh Trung.