Từng bước xây dựng Tòa án điện tử, Tòa án số, tiến tới xây dựng và vận hành Tòa án thông minh

Thực tiễn quốc tế cho thấy các nước có nền khoa học công nghệ phát triển và nền tư pháp tiến bộ (như Mỹ, Úc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc và Singapore…) đã chú trọng tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động tư pháp. Từ cung cấp dịch vụ hành chính tư pháp trực tuyến; tống đạt điện tử; cung cấp, tiếp nhận chứng cứ điện tử, trực tuyến… đến xét xử trực tuyến đều được các quốc gia này thực hiện một cách thường xuyên và dần thay thế hoạt động tố tụng truyền thống.

Kinh nghiệm quốc tế cũng cho thấy để tổ chức xét xử trực tuyến, các nước có nền tư pháp tiến bộ và công nghệ phát triển đã xây dựng đạo luật riêng về tố tụng điện tử. Ở một số nước mới triển khai thì giao cho TANDTC quy định, hướng dẫn thực hiện. 

Phiên tòa trực tuyến là bước đi cần thiết cho việc xây dựng Tòa án điện tử, Tòa án số, tiến tới xây dựng Tòa án thông minh

Báo cáo trước Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, Phó Chánh án TAND Tối cao Nguyễn Trí Tuệ nhấn mạnh các cơ sở pháp lý để tổ chức phiên tòa trực tuyến đó là trong Bộ luật TTHS, Bộ luật TTDS và Luật TTHC đã có một số quy định về tố tụng điện tử, tố tụng trực tuyến, tạo cơ sở bước đầu cho việc tổ chức phiên tòa trực tuyến.

Cụ thể, Bộ luật TTHS đã bổ sung nguồn chứng cứ là dữ liệu điện tử; Bộ luật TTDS  và Luật TTHC đã cho phép thu thập chứng cứ là dữ liệu điện tử, thực hiện các thủ tục tố tụng cấp, tống đạt, thông báo văn bản tố tụng bằng phương tiện điện tử, khởi kiện đến Tòa án qua Cổng thông tin điện tử.

Các đạo luật này cũng cho phép tổ chức phiên tòa ngoài trụ sở Tòa án nhưng phải bảo đảm tính trang nghiêm.

“Thực tiễn thời gian qua, một số Tòa án khi tổ chức phiên tòa hình sự xét xử vụ án xâm hại tình dục, vụ án tham nhũng và một số vụ án khác có nhiều người tham gia tố tụng đã cho Luật sư, bị hại, người làm chứng… tham gia phiên tòa tại phòng cách ly hoặc phòng khác với sự hỗ trợ của các thiết bị điện tử”, Phó Chánh án Nguyễn Trí Tuệ nói.

 TAND Tối cao đã triển khai nhiều hoạt động nhằm từng bước xây dựng Tòa án điện tử, Tòa án số, tiến tới xây dựng và vận hành Tòa án thông minh.

Đặc biệt, trong tình hình dịch bệnh COVID-19 hiện diễn biến hết sức phức tạp, nhiều tỉnh, thành phố phải áp dụng biện pháp cách ly toàn xã hội theo Chỉ thị số 16 của Thủ tướng do đó, hoạt động xét xử của Tòa án cũng bị ảnh hưởng; nhiều vụ án đến hạn nhưng không thể đưa ra xét xử theo quy định; một số vụ án bị kéo dài thời hạn giải quyết do đương sự, bị can, bị cáo đang cư trú hoặc bị tạm giam ở vùng có dịch nên không thể trực tiếp tham gia phiên tòa.

“Điều này đòi hỏi phải sớm có giải pháp nhằm thực hiện hiệu quả đưa các vụ án ra xét xử theo đúng thời hạn luật định, kịp thời bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân, ổn định trật tự an toàn xã hội và bảo đảm tác phòng chống dịch bệnh an toàn”

Phó Chánh án Nguyễn Trí Tuệ khẳng định tổ chức phiên tòa trực tuyến là nhu cầu, xu hướng tất yếu của hoạt động tư pháp; tổ chức phiên tòa trực tuyến còn là bước đi cần thiết cho việc xây dựng Tòa án điện tử, Tòa án số, tiến tới xây dựng Tòa án thông minh. 

Các phiên tòa trực tuyến phải được ghi âm, ghi hình có âm thanh

Phiên tòa trực tuyến là việc tổ chức phiên tòa để xét xử vụ án theo trình tự luật định có sử dụng các thiết bị điện tử, liên kết với nhau thông qua môi trường mạng. Điều này cho phép bị cáo, bị hại, đương sự, người tham gia tố tụng khác không nhất thiết phải có mặt tập trung tại một Phòng xử án nhưng vẫn bảo đảm trực tiếp theo dõi và tham gia mọi diễn biến của phiên tòa bằng lời nói, hành vi tố tụng trực diện, liên tục, công khai, có sự chứng kiến của các chủ thể và vào cùng một thời điểm.

Phiên tòa trực tuyến tuân thủ trình tự, thủ tục tố tụng theo quy định của Bộ luật TTHS, Bộ luật TTDS, Luật TTHC và bảo đảm quyền, lợi ích chính đáng của bị cáo, đương sự, cá nhân, cơ quan, tổ chức có liên quan.

Phạm vi áp dụng phiên tòa trực tuyến là xét xử so thẩm, phúc thẩm các vụ án hình sự, hành chính, dân sự. Trước mắt là các vụ án không phức tạp về chứng cứ và nghĩa vụ chứng minh. Có sự đồng thuận của các chủ thể tham gia.

Phó Chánh án TAND Tối cao cũng thông tin, dự kiến các điểm cầu của phiên tòa trực tuyến gồm điểm cầu trung tâm và điểm cầu thành phần.

Trong đó, điểm cầu trung tâm được tổ chức tại trụ sở Tòa án hoặc địa điểm do Tòa án lựa chọn. Phòng xử án tại điểm cầu trung tâm được tổ chức theo quy định tại Thông tư số 01 năm 2017 của Chánh án TANDTC quy định về Phòng xử án và bảo đảm các yêu cầu về trang thiết bị công nghệ hỗ trợ tổ chức phiên tòa trực tuyến. Thành phần tham gia tại điểm cầu này gồm những người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng khác.

Về điểm cầu thành phần, số lượng điểm cầu thành phần trong một phiên tòa trực tuyến trước mắt tối đa không quá ba điểm cầu. Thành phần tham gia tại điểm cầu này gồm bị cáo, người làm chứng, các bên đương sự và những người tham gia tố tụng khác theo quy định của pháp luật (nếu không tham gia tại điểm cầu trung tâm).

Tất cả các phiên tòa trực tuyến phải được Tòa án tổ chức ghi âm, ghi hình có âm thanh để lưu trữ cùng hồ sơ vụ án phục vụ công tác giám đốc thẩm, tái thẩm, thanh tra, kiểm tra.

Tại phiên họp, TAND Tối cao đề xuất Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét, quyết định thông qua các đề xuất nói trên của TAND Tối cao được thể hiện trong Tờ trình.

Đồng thời, giao cho TAND Tối cao chủ trì, phối hợp Bộ Công an, VKSND Tối cao và các cơ quan liên quan nghiên cứu, xây dựng Quy chế  tổ chức phiên tòa trực tuyến. Trên cơ sở ý kiến tham gia của các bộ, ngành  Trung ương, Chánh án TAND Tối cao ban hành Quy chế.

TAND Tối cao cũng đề nghị giao TAND Tối cao chủ trì, phối hợp với VKSND Tối cao, Bộ Công an tổ chức triển khai thực hiện Quy chế. Sau một thời gian thích hợp, tổng kết thực tiễn thi hành và báo cáo Ủy ban Thường vụ Quốc hội có chủ trương tiếp theo.

Thẩm tra, Thường trực Ủy ban Tư pháp tán thành chủ trương tổ chức phiên tòa trực tuyến.

Về thẩm quyền cho phép tổ chức phiên tòa trực tuyến, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga cho biết đa số ý kiến cũng tán thành với đề xuất TAND Tối cao. Tuy nhiên, có  ý kiến cho rằng để bảo đảm đầy đủ căn cứ pháp lý thì nội dung cho phép TAND tổ chức tổ chức phiên tòa trực tuyến cần được quy định trong Nghị quyết của Quốc hội (tại kỳ họp thứ 2, tháng 10-2021).

XUÂN HÀ