Xét xử trực tuyến: Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam

Trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, tận dụng lợi thế của công nghệ thông tin, số hóa và chuyển sang làm việc gián tiếp, trực tuyến đang là xu thế chung của mọi lĩnh vực. Đặc biệt, trước tình hình dịch bệnh Covid 19 diễn biến hết sức phức tạp, để đảm bảo an toàn cho người dân, an toàn cộng đồng, nhiều tỉnh, thành phố phải áp dụng biện pháp cách ly toàn xã hội khiến cho hoạt động xét xử của Tòa án cũng bị gián đoạn. Điều này làm ảnh hưởng đến chất lượng của hoạt động tư pháp, quyền và lợi ích của Nhà nước, tổ chức, cá nhân; đòi hỏi phải sớm có giải pháp để đưa các vụ án ra xét xử theo đúng thời hạn luật định. Vì vậy, việc tổ chức các phiên tòa trực tuyến là nhu cầu và là xu hướng phát triển của hoạt động tư pháp ở Việt Nam. 

Xét xử trực tuyến tại Việt Nam: Xu hướng tất yếu nhưng cần bước đi thận trọng

Tham khảo kinh nghiệm quốc tế cho thấy, nhiều quốc gia trên thế giới đã và đang áp dụng hình thức xét xử trực tuyến thay cho hình thức xét xử truyển thống. Song, tư pháp trực tuyến và xét xử trực tuyến hiện nay vẫn đang là một vấn đề mới. Tại Việt Nam, ngày 12/11/2021, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết về tổ chức phiên tòa trực tuyến. Theo đó, phiên tòa xét xử trực tuyến được hiểu là phiên tòa được tổ chức tại phòng xử án, có sử dụng các thiết bị điện tử kết nối với nhau thông qua môi trường mạng, cho phép bị cáo, bị hại, đương sự, người tham gia tố tụng khác tham gia phiên tòa tại địa điểm ngoài phòng xử án do Tòa án quyết định nhưng vẫn bảo đảm trực tiếp theo dõi đầy đủ hình ảnh, âm thanh và tham gia các trình tự, thủ tục tố tụng của phiên tòa bằng lời nói, hành vi tố tụng liên tục, công khai, vào cùng một thời điểm.

Nhận thức được tầm quan trọng của công nghệ trong việc hiện đại hóa hệ thống tòa án và nâng cao khả năng tiếp cận công lý, Chánh án TANDTC khẳng định, xét xử trực tuyến “là một xu hướng phát triển không thể đảo ngược trong thời đại cuộc cách mạng công nghệ 4.0” và “cần có những chiến lược toàn diện, tổng hợp và dài hạn hơn trong lĩnh vực phát triển ứng dụng công nghệ thông tin, xây dựng tòa án điện tử, tiến tới tòa án thông minh trong thập kỷ tới”^[1].

Việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động xét xử nói riêng và hoạt động tư pháp nói chung đem lại nhiều lợi ích. Tại thời điểm dịch bệnh Covid 19 vẫn đang tiếp tục có nhiều diễn biến mới, việc tổ chức phiên tòa xét xử trực tuyến giúp hạn chế tập trung đông người tại một phòng xử án, giảm thiểu rủi ro lây lan dịch bệnh. Đồng thời giúp người dân dễ dàng tiếp cận công lý và đảm bảo các hoạt động tư pháp diễn ra bình thường, đúng thời hạn luật định khi các cá nhân, tổ chức buộc phải giãn cách theo chỉ thị của nhà nước. Sau khi dịch bệnh kết thúc, xét xử trực tuyến vẫn cho thấy nhiều ưu điểm khi mô hình này tạo điều kiện cho người tham gia tố tụng tham gia vào phiên tòa khi ở xa, không tiện di chuyển, không thể có mặt trực tiếp tại phiên xét xử vì nhiều lí do khách quan. Xét xử trực tuyến cũng giúp các Tòa án đảm bảo an ninh trật tự, an toàn cho người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng. Đảm bảo được việc lưu trữ, bảo quản hồ sơ vụ án khi không phải di chuyển nhiều và giảm thiểu các chi phí, thời gian đi lại, tổ chức phiên tòa lưu động khi xét xử ở các địa phương. Việc ghi âm, ghi hình và phát sóng các chứng cứ, quá trình tố tụng tại một phiên tòa xét xử trực tuyến cũng tạo điều kiện lưu trữ thông tin vụ án, phục vụ công tác nghiên cứu, rút kinh nghiệm. Người dân quan tâm đến vụ án dễ dàng tiếp cận phiên xét xử, có thể theo dõi phiên tòa từ xa mà không bị giới hạn về số lượng và giảm thiểu các thủ tục, chi phí so với xử án thông thường.

Tuy nhiên, việc xét xử trực tuyến đòi hỏi điều kiện hạ tầng, cơ sở vật chất tốt, đội ngũ pháp lý chuyên nghiệp, người dân am hiểu và thượng tôn pháp luật. Trong khi đó, ở Việt Nam, không phải địa phương nào cũng có đủ điều kiện về cơ sở vật chất, điều kiện về nhân sự chuyên môn để có thể tổ chức xét xử trực tuyến. Đặc biệt là trong điều kiện hạ tầng kỹ thuật và không gian mạng còn hạn chế ở vùng miền núi, dân tộc, việc liên thông giữa Toà án với các chủ thể khác tham gia phiên toà, cơ sở giam giữ, phương tiện kết nối phải đảm bảo tính bảo mật, riêng tư. Việc chuyển sang hình thức xét xử trực tuyến là cần thiết nhưng vẫn phải bảo đảm các nguyên tắc cơ bản và trình tự thủ tục tố tụng, trong đó vấn đề bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân khi xét xử trực tuyến phải được chú trọng một cách đặc biệt. Bên cạnh đó, theo ông Nguyễn Văn Hiển (Viện trưởng Viện nghiên cứu Lập pháp thuộc Ủy ban thường vụ Quốc hội) một trong những nguyên tắc tố tụng cơ bản là nguyên tắc tranh tụng. Tranh tụng không chỉ được thể hiện bằng lời nói mà còn thể hiện qua thái độ, cử chỉ, tâm lý, cảm xúc và sự tương tác kịp thời giữa các bên trong tố tụng. Điều này có tác động rất lớn đến niềm tin nội tâm của Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân cũng như các bên tham gia tố tụng. “Nếu so sánh giữa xét xử trực tiếp và xét xử trực tuyến thì rõ ràng xét xử trực tuyến có nhiều bất lợi hơn so với xét xử trực tiếp. Hai khía cạnh bất lợi thể hiện ở việc bảo đảm quyền đầy đủ của các bên tham gia tố tụng và bảo đảm sự tiếp cận, nhận định toàn diện, đầy đủ các tình tiết của Thẩm phán, Hội thẩm tham gia Hội đồng xét xử”, ông Hiển phân tích.^[2]

Hiện nay, nhiều quốc gia trên thế giới đã tiến hành và thành công trong việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động của hệ thống Tòa án, trong đó không thể không kể tới hai quốc gia hàng đầu thế giới là Trung Quốc và Hoa Kỳ.

Mô hình xét xử trực tuyến tại Trung Quốc

Tại Trung Quốc, mô hình “Tòa án Internet” được thành lập lần đầu tiên vào tháng 8 năm 2017 tại thành phố Hàng Châu. Sau đó, hai Tòa án tương tự được thành lập ở Bắc Kinh và Quảng Châu vào tháng 09 năm 2018. Các Tòa án này chủ yếu giải quyết các vụ án tranh chấp thương mại điện tử và các vụ án liên quan đến Internet. Theo quy định của TANDTC Trung Quốc, các Tòa án internet cơ bản tiến hành các thủ tục tố tụng bằng hình thức trực tuyến, bao gồm nộp đơn khởi kiện, thụ lý đơn, tống đạt, hòa giải, cung cấp bằng chứng, chuẩn bị xét xử, xét xử và công bố bản án,… Các phần của thủ tục tố tụng vẫn có thể được tiến hành ngoại tuyến (tiến hành theo cách truyền thống) khi có yêu cầu của các bên liên quan hoặc theo nhu cầu của phiên tòa. Các phiên tòa xét xử trực tuyến sẽ được phát sóng (livestream) trên các nền tảng kĩ thuật số cho người dân.

Thẩm phán Zhou Qiang (Chánh án TANDTC Trung Quốc, Đại biện lý hạng nhất) cho rằng: Mục đích của việc phát sóng trực tuyến các phiên tòa xét xử của Tòa án Trung Quốc là để làm sâu sắc hơn, toàn diện hơn, đảm bảo tính công khai của hoạt động tư pháp; từ đó điều chỉnh các hành vi tư pháp, nâng cao lòng tin của người dân đối với nền tư pháp Trung Quốc và làm giảm bớt sự bất mãn của người dân đối với các phán quyết của Tòa án. Ngoài ra, việc phát sóng trực tuyến cũng ngăn chặn sự tham nhũng trong tư pháp bằng cách phản ánh kết quả hoạt động của các Thẩm phán trong các phiên tòa xét xử, tạo điều kiện cho người dân quan sát và đánh giá hoạt động của các Thẩm phán, Luật sư và Kiểm sát viên trong các phiên tòa. 

 Về phạm vi xét xử, theo Điều 1 Quy định của TANDTC Trung Quốc về một số vấn đề liên quan đến việc xét xử các vụ án của Tòa án Internet, Tòa án Internet có thẩm quyền xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự và hành chính liên quan đến internet. Cụ thể là trong các trường hợp: tranh chấp về hợp đồng, trách nhiệm phát sinh trong thương mại điện tử; tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ trên không gian mạng; tranh chấp về việc sử dụng Internet để xâm phạm quyền nhân thân và tài sản của người khác; tranh chấp về các khoản vay, khoản nợ tài chính qua mạng; một số tranh chấp hành chính liên quan đến các cơ quan kiểm sát, cơ quan hành chính quản lí mạng.

Về cách thức tham gia tố tụng trực tuyến, đương sự và Luật sư phải đăng ký một tài khoản bằng tên thật trên trang web chính thức của Tòa án Internet nơi giải quyết vụ việc và xác minh danh tính của họ bằng phương pháp nhận diện khuôn mặt. Thỏa thuận khi đăng ký tài khoản sẽ có điều khoản quy định rõ, rằng hành động được thực hiện bởi các tài khoản đăng nhập vào nền tảng tố tụng điện tử với danh tính đã được xác thực sẽ được coi là hành động do người dùng thực hiện. Sau khi đăng nhập vào trang web của Tòa án Internet, đương sự và luật sư tiến hành nộp đơn kiện, hồ sơ trực tuyến và cung cấp tài liệu, chứng cứ thông qua mạng Internet. Hầu hết tài liệu, chứng cứ trong các vụ án mà Tòa án Internet xét xử đều được thu thập và lưu trữ thành các dữ liệu điện tử, thông qua các công nghệ hiện đại như là bigdata, điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo,… Vì vậy, để đảm bảo tính xác thực của chứng cứ, tài liệu mà các bên đưa ra, Tòa án Internet phải kiểm tra quá trình mà dữ liệu được tạo ra, quá trình thu thập, quá trình lưu trữ dữ liệu bằng các phương tiện kỹ thuật số và các cơ chế liên quan. Các đương sự và luật sư được phép kiểm tra việc nộp tài liệu, trình bày và kiểm tra chéo chứng cứ, tham gia xét xử trực tuyến và nhận bản án thông qua trang web của Tòa án. TANDTC Trung Quốc cũng yêu cầu các phiên xét xử trực tuyến phải tuân thủ nguyên tắc xét xử trực tiếp và nguyên tắc xét xử bằng lời nói, do đó, các Tòa án Internet sử dụng hệ thống video trực tuyến, ghi nhận và truyền phát hình ảnh, âm thanh cùng lúc thay vì chỉ giao tiếp với người tham gia tố tụng thông qua hình ảnh hoặc giọng nói. Trường hợp đương sự không tham gia phiên tòa trực tuyến đúng giờ sẽ bị coi là “từ chối trình diện trước tòa” hoặc đương sự “biến mất” khi phiên tòa vẫn đang diễn ra mà không có sự cho phép sẽ bị coi là “tự ý rút lui trong phiên tòa”, trừ các trường hợp do lỗi mạng, sự cố thiết bị, mất nguồn hoặc các sự kiện bất khả kháng khác.

Việc hình thành ba Tòa án Internet ở ba tỉnh Hàng Châu, Bắc Kinh và Quảng Châu là những bước đi đầu tiên trong nỗ lực xây dựng nền tư pháp điện tử, đẩy mạnh hoạt động tố tụng trên không gian mạng của chính phủ Trung Quốc. Tuy nhiên, các bộ quy tắc về tố tụng trực tuyến được ban hành mới chỉ dừng lại ở việc áp dụng cho ba Tòa án Internet, cho các thủ tục tố tụng cụ thể (chẳng hạn như thụ lý hồ sơ, tống đạt, xét xử,…) hoặc một giai đoạn cụ thể (chẳng hạn như trong đại dịch Covid 19). Ngày 17/06/2021, TANDTC Trung Quốc đã ban hành Quy tắc về tố tụng trực tuyến trong hệ thống TAND, có hiệu lực từ ngày 01/08/2021. Đây là bộ quy tắc đầu tiên quy định toàn diện về vấn đề tích hợp công nghệ và tố tụng trực tuyến trong hoạt động tố tụng tranh tụng ở Trung Quốc; là một bộ quy tắc tố tụng trực tuyến có hệ thống, áp dụng cho mọi vụ án và thủ tục tố tụng của các tòa án trên toàn quốc.

Li Xiang, Trợ lý Giám đốc bộ phận kỹ thuật tại TANDCC Bắc Kinh chia sẻ: “Một phiên tòa trực tuyến có thể có đến 8 người tham dự cùng lúc với việc các bên đủ khả năng cung cấp bằng chứng và kiểm tra chéo trực tuyến. Toàn bộ quá trình xét xử được ghi chép bằng công nghệ nhận dạng giọng nói và sau phiên điều trần, các bên có thể quét mã QR để tạo chữ ký điện tử trên biên bản tòa án”^[3].

Mô hình xét xử trực tuyến tại Hoa Kỳ

Việc xét xử trực tuyến đã xuất hiện khá lâu ở Hoa Kỳ, trước cả khi bệnh dịch Covid-19 xảy đến. Các nhân viên Tòa án Hoa Kỳ đã nhận ra rằng công nghệ là một yếu tố cần thiết để hiện đại hóa và phát triển hoàn thiện hệ thống pháp luật. 

Năm 2006, các cơ quan tư pháp quốc gia như Hội đồng Chánh án (CCJ) và Hội đồng Quản trị viên Tòa án Tiểu bang (COSCA) đã kêu gọi các tòa án sử dụng công nghệ để cải thiện trải nghiệm tham gia phiên tòa của đương sự, đặc biệt là những người không có luật sư riêng. CCJ và COSCA cho rằng sử dụng công nghệ, mà cụ thể là xây dựng hệ thống Tòa án điện tử, có thể giảm bớt chi phí cho cả Tòa án và đương sự, nâng cao hiệu suất xét xử, đồng thời tăng khả năng tiếp cận của công chúng đối với các hoạt động của Tòa án. 

Tuy nhiên, vào thời điểm đó, các Tòa án tại Hoa Kỳ chưa có những thay đổi đáng kể. Trong hai thập kỷ đầu của thế kỷ 21, một số Tòa án tiểu bang đã thử áp dụng công nghệ trong một số hoạt động. Những nỗ lực của họ tập trung chủ yếu vào hai việc: thực hiện các thủ tục nhỏ, bao gồm nộp hồ sơ và công chứng tài liệu; và việc giải quyết các tranh chấp đơn giản. 

Khi dịch bệnh COVID-19 bùng phát tại Hoa Kỳ, các Tòa án buộc phải đóng cửa, kéo theo rất nhiều vụ việc phải tạm hoãn xử lý. Hệ thống Tòa án tiểu bang nhanh chóng có kế hoạch số hóa các quy trình pháp luật của họ. 

Bắt đầu từ tháng 3 năm 2020, các Tòa án ở mọi cấp, từ các Tòa án thành phố nhỏ đến Tòa án tối cao Hoa Kỳ, đã tiến hành xét xử trực tuyến (Virtual hearings) tại các phiên tòa ảo (Virtual Court). Tại 38 tiểu bang, cũng như Đặc khu Columbia và Puerto Rico, các Tòa án đã bắt buộc hoặc khuyến khích việc sử dụng các phiên điều trần ảo khi thích hợp. Hoạt động của Tòa án chủ yếu được điều chỉnh trên hai khía cạnh: chuyển từ xét xử trực tiếp sang xét xử trực tuyến và số hóa một số thủ tục tố tụng mà các đương sự phải hoàn thành trước một phiên điều trần (chẳng hạn như chuẩn bị và cung cấp tài liệu tòa án). Đặc biệt, công cụ nộp hồ sơ điện tử cho phép đương sự nộp hồ sơ trực tuyến, hệ thống công chứng điện tử tạo điều kiện thuận lợi cho việc xác minh các hồ sơ điện tử.

Các bang tại Hoa Kỳ đã xây dựng những hướng dẫn về mặt công nghệ. Tháng 9 năm 2020, Hội đồng Tư pháp Texas đã thông qua một văn bản luật nội bang nhằm thực hiện giải quyết tranh chấp trực tuyến. Văn bản này đưa ra hướng dẫn đơn giản về cách thức mà các trường hợp không thể giải quyết trực tuyến nên tiến hành ra tòa, bao gồm các yêu cầu về thủ tục để đảm bảo rằng tất cả các bên đều có cơ hội được lắng nghe và trình bày vụ việc của mình trước thẩm phán.

Phiên tòa trực tuyến diễn ra thông qua điện thoại hoặc cuộc họp video, thay vì phiên điều trần trực tiếp tại tòa án. Trong thời kì bệnh dịch, việc thực hiện các phiên điều trần trực tiếp là một thách thức ở một số tiểu bang do nguy cơ lây nhiễm cao và tốc độ lây lan nhanh chóng của virus. Cụ thể, nhiều đương sự vắng mặt do không đảm bảo về điều kiện sức khỏe, một số khác thì giả bệnh nhằm trốn tránh việc xét xử. Do đó, các Tòa án đã và đang chuyển sang thực hiện các phiên điều trần trực tuyến để tiếp tục xử lý các vụ việc. Đương sự có thể tham gia thông qua phần mềm hội nghị truyền hình (như Zoom) hoặc kết nối qua điện thoại (nếu tòa án có thẩm quyền cho phép).

Ngoài ra, cùng với diễn biến khó lường của đại dịch Covid-19, thủ tục Tòa án hỗn hợp, với sự kết hợp giữa các phiên điều trần trực tiếp và từ xa, cũng được tận dụng ở Hoa Kỳ. Nghĩa là nếu có người nào đồng ý xét xử trực tuyến thì thực hiện đối với người đó, còn người nào không đồng ý trực tuyến thì vẫn triệu tập ra phiên tòa xét xử bình thường[4]

Kinh nghiệm cho Việt Nam khi xây dựng mô hình Toà án trực tuyến

Học hỏi kinh nghiệm từ thực tiễn mô hình Toà án trực tuyến của Trung Quốc và Hoa Kỳ, để xây dựng thành công mô hình Tòa án trực tuyến tại Việt Nam, chúng ta cần quan tâm xem xét kỹ những vấn đề như sau:

Thứ nhất, theo Nghị quyết về Tổ chức phiên tòa trực tuyến được Quốc hội Việt Nam thông qua vào ngày 12/11/2021, TAND được tổ chức phiên tòa trực tuyến để xét xử sơ thẩm, xét xử phúc thẩm vụ án hình sự, dân sự, hành chính có tình tiết, tính chất đơn giản; tài liệu, chứng cứ trong hồ sơ vụ án rõ ràng, trừ các trường hợp sau đây: Vụ án hình sự, dân sự, hành chính liên quan đến bí mật nhà nước; Vụ án hình sự về một trong các tội xâm phạm an ninh quốc gia quy định tại Chương XIII của BLHS; Vụ án hình sự về một trong các tội phá hoại hòa bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh quy định tại Chương XXVI của BLHS. Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến phải tuân thủ các quy định của pháp luật; bảo đảm an ninh, an toàn thông tin mạng và các điều kiện cơ sở vật chất, kỹ thuật; bảo đảm sự tôn nghiêm của phiên tòa.

Thứ hai, việc tham gia vào các thủ tục xét xử trực tuyến này là tự nguyện, do các bên tham gia tố tụng được quyền lựa chọn. Nếu một bên phản đối việc xét xử trực tuyến thì Tòa án có thể quyết định tổ chức xét xử truyền thống, hoặc nếu người nào đồng ý xét xử trực tuyến thì thực hiện đối với người đó, còn người nào không đồng ý trực tuyến thì vẫn triệu tập ra phiên tòa xét xử bình thường. Sự tự nguyện của các đương sự cần được ghi nhận bằng văn bản hoặc bằng các dữ liệu điện tử.

Thứ ba, cần đảm bảo sử dụng các đường truyền internet có kết nối mạnh, ổn định, tránh bị đứt quãng trong quá trình xét xử hoặc có một đường truyền, dịch vụ internet dành riêng cho ngành Tòa án để đáp ứng nhu cầu thiết lập một hệ thống tố tụng trực tuyến. Đồng thời, cần phải có quy định về hệ thống an ninh mạng để tránh bị đánh cắp dữ liệu, đánh tráo thông tin gây ảnh hưởng đến quy trình xét xử.

Thứ tư, phải tập trung tuyển chọn và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, vừa giỏi chuyên môn vừa giỏi công nghệ thông tin để phục vụ đề án. Thường xuyên tổ chức tập huấn nâng cao trình độ nguồn nhân lực về chuyên môn, hệ thống thông tin cần thiết cho mô hình tòa án trực tuyến.

Ngoài ra, từ thực tế xét xử của Hoa Kỳ, có thể thấy rằng mô hình “xét xử hỗn hợp” mang lại hiệu quả rất tốt và nhận được phản hồi tích cực từ các đương sự. Việc kết hợp cả xét xử trực tiếp (xét xử truyền thống) và xét xử trực tuyến cũng rất phù hợp với Việt Nam, khi mà ở nhiều vùng miền, khả năng tiếp cận với công nghệ của người dân còn yếu kém. Trong khi đó, mô hình xét xử trực tuyến vẫn sẽ là một mô hình lý tưởng bởi nó sẽ cắt giảm được rất nhiều chi phí phát sinh cho cả tòa án và các đương sự. Như vậy, các “tòa án lai” tại Hoa Kỳ thực sự là một mô hình nên được Việt Nam quan tâm nhiều hơn.

 Việc tổ chức phiên tòa xét xử trực tuyến là xu thế tất yếu trong thời đại số, là một bước đi quan trọng nhằm xây dựng mô hình Tòa án thông minh, Tòa án điện tử như một phần cam kết của Tòa án Việt Nam tại Hội nghị Chánh án các nước ASEAN cho đến năm 2025. Trong quá trình xây dựng các dự thảo luật để hiện thực hóa mô hình này, cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng lý luận và thực tiễn, vừa làm vừa rút kinh nghiệm, đồng thời tham khảo, tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới về tư pháp trực tuyến, phù hợp với điều kiện thực tế của Việt Nam để tránh xảy ra sơ suất, đảm bảo quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức.

(1) Nguyễn Hòa Bình, Chánh án Toà án nhân dân tối cao, Bài phát biểu tại Hội nghị quốc tế “Hoàn thiện hệ thống tư pháp trước những thách thức hiện nay” được tổ chức tại Bangkok, Thái Lan, nhằm trao đổi kinh nghiệm, tăng cường hợp tác về tòa án và tư pháp của các nước trong khu vực Tiểu vùng sông Mê Kông mở rộng, 12-14/9/2018.

(2) Hải Liên (2021), “Đề nghị chỉ  xét xử trực tuyến khi không thể xét xử trực tiếp”, Báo điện tử Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam, truy cập liên kết: http://baochinhphu.vn/Phap-luat/De-nghi-chi-xet-xu-truc-tuyen-khi-khong-the-xet-xu-truc-tiep/450690.vgp

(3) Yuan Yanchao, “Quy tắc tranh tụng trực tuyến cho Tòa án nhân dân (2021)”, Báo điện tử China Justice Observer, liên kết: https://vi.chinajusticeobserver.com/law/x/online-litigation-rules-for-people-s-courts-20210616

(4) Dr. Falk Lichtenstein, Dr. Dorothee Ruckteschler, “Tòa án trợ lý ảo ở Trung Quốc” (2018), Báo điện tử Business Law Magazine, liên kết:

https://www.deutscheranwaltspiegel.de/businesslaw/archiv/virtual-court-proceedings-in-china/

NGUYỄN THỊ HỒNG ANH, NGUYỄN VŨ TRANG NHUNG, TÔ HOÀNG YẾN NHI