Về xét xử khoản nặng hơn với khoản mà Viện kiểm sát truy tố trong cùng một điều luật

1. Quy định của pháp luật

Khoản 2 Điều 298 BLTTHS năm 2015 quy định: “Tòa án có thể xét xử bị cáo theo khoản khác với khoản mà VKS đã truy tố trong cùng một điều luật…”.

Tại mục 2 Phần II Giải đáp số 01/2017/GĐ-TANDTC ngày 07/04/2017 của TANDTC hướng dẫn đối với trường hợp Tòa án có quyền xét xử khoản khác nặng hơn với khoản mà Viện kiểm sát đã truy tố trong cùng một điều luật theo Điều 196 BLTTHS năm 2003 như sau: “…Tòa án trả hồ sơ để Viện kiểm sát truy tố lại và thông báo rõ lý do cho bị cáo hoặc người đại diện của bị cáo, người bào chữa biết. Nếu Viện kiểm sát vẫn giữ nguyên quan điểm truy tố thì Tòa án có quyền xét xử bị cáo về khoản nặng hơn. Trong trường hợp này, Quyết định đưa vụ án ra xét xử phải ghi rõ tội danh, điều, khoản của Bộ luật Hình sự mà Viện kiểm sát truy tố và điều, khoản của Bộ luật Hình sự mà Tòa án sẽ xét xử để bảo đảm quyền bào chữa của bị cáo; nếu Quyết định đưa vụ án ra xét xử không ghi rõ tội danh, điều, khoản của Bộ luật Hình sự mà Viện kiểm sát truy tố và điều, khoản của Bộ luật Hình sự mà Tòa án sẽ xét xử là vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng”.

Do các văn bản pháp luật hiện hành chưa có quy định cụ thể về trình tự thủ tục nên trong thực tiễn còn có nhiều quan điểm, cách hiểu, cách áp dụng khác nhau về việc trả hồ sơ điều tra bổ sung, về quyền thay đổi quyết định truy tố của VKS và việc đảm bảo quyền bào chữa của bị cáo khi Tòa án xét xử khoản khác nặng hơn với khoản mà VKS truy tố trong cùng một điều luật theo Điều 298 BLTTHS năm 2015.

2. Về việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung

So sánh với Điều 196 BLTTHS năm 2003 thì Điều 298 BLTTHS năm 2015 chỉ bổ sung thêm quy định mới là Tòa án phải trả hồ sơ cho VKS truy tố lại trong trường hợp xét xử tội danh nặng hơn so với tội danh mà VKS truy tố. Điều 298 BLTTHS năm 2015 không có quy định nào bắt buộc Tòa án phải trả hồ sơ cho VKS đối với trường hợp Tòa án xét xử bị cáo về khoản khác nặng hơn với khoản mà VKS truy tố trong cùng một điều luật. Do đó, việc trả hay không trả hồ sơ điều tra bổ sung trong trường hợp này phụ thuộc vào việc phân tích, đánh giá chứng cứ và các tình tiết khách quan trong từng vụ án cụ thể của Thẩm phán chủ tọa và Hội đồng xét xử:

+ Trường hợp có cơ sở xác định bị cáo có hành vi phạm tội ở khoản nặng hơn nhưng cần thiết điều tra bổ sung như lấy lời khai của những người tham gia tố tụng mà cơ quan điều tra chưa xác định và thực hiện trong hồ sơ vụ án, cần định giá lại tài sản, giám định lại… hoặc cần làm rõ thêm các tình tiết khác của vụ án được quy định khoản 1 Điều 280 BLTTHS năm 2015 thì Tòa án phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung và để VKS truy tố lại, đồng thời thông báo rõ lý do cho bị cáo hoặc người đại diện của bị cáo, người bào chữa biết. Sau khi điều tra bổ sung mà VKS vẫn giữ nguyên quan điểm truy tố thì Tòa án có quyền xét xử khoản khác nặng hơn nếu đã đủ căn cứ.

Ngoài ra cũng cần lưu ý rằng, trường hợp mặc dù có căn cứ xác định ngoài lần phạm tội đang bị xét xử, bị cáo còn thực hiện thêm hành vi phạm tội khác là dấu hiệu định khung “Phạm tội 02 lần trở lên” thì Tòa án không có quyền xét xử hành vi trên để áp dụng khoản khác nặng hơn. Bởi lẽ, xét về bản chất nếu tách riêng thì đây là một hành vi phạm tội độc lập. Do vậy, căn cứ khoản 1 Điều 298 BLTTHS năm 2015, Tòa án chỉ có quyền xét xử đối với hành vi phạm tội này khi được VKS truy tố trong cùng vụ án.

+ Trường hợp có đầy đủ cơ sở xác định hành vi phạm tội của bị cáo thuộc  khoản nặng hơn của điều luật; tuy nhiên quá trình truy tố, VKS chưa xem xét kỹ càng, có sai lầm về cách nhận định, đánh giá chứng cứ, áp dụng pháp luật hoặc nhẫm lần về số liệu, tính toán… thì không bắt buộc Tòa án phải trả hồ sơ cho VKS mà tiến hành các thủ tục để xét xử vụ án. Bởi lẽ, việc trả hồ sơ trong trường hợp này cũng chỉ mang tính hình thức, VKS có thay đổi hay không thay đổi truy tố thì cuối cùng Tòa án cũng sẽ xét xử bị cáo theo khoản khác nặng hơn.

Tuy nhiên, cũng có quan điểm khác cho rằng: Nội dung này tại khoản 2 Điều 298 BLTTHS 2015 không có gì thay đổi so với nội dung tại Điều 196 BLTTHS năm 2003. Vì vậy, căn cứ vào hướng dẫn của TANDTC về Điều 196 BLTTHS năm 2003 thì trong mọi trường hợp cần xét xử bị cáo về khoản khác nặng hơn trong cùng một điều luật Tòa án đều phải trả hồ sơ cho VKS để truy tố lại.

3. Về đảm bảo quyền bào chữa của bị cáo

Quyền bào chữa được bảo đảm thể hiện là người bị buộc tội được bảo đảm quyền tự bào chữa, bảo đảm quyền nhờ người bào chữa và bảo đảm thông qua việc chỉ định người bào chữa (quyền có người bào chữa).

Do đó, trường hợp xét xử khoản nặng hơn với khoản VKS đã truy tố thì trong quyết định xét xử buộc phải ghi rõ tội danh, điều, khoản của BLHS mà Viện kiểm sát truy tố và tội danh, điều, khoản của BLHS mà Tòa án sẽ xét xử. Việc ghi rõ khung hình phạt nặng hơn mà Tòa án dự kiến xét xử nhằm tạo điều kiện cho bị cáo biết trước để tự bào chữa cho mình, nhờ người khác bào chữa. Nếu khung hình phạt nặng hơn mà phải chỉ định người bào chữa theo quy định của BLTTHS thì Tòa án phải đảm bảo thực hiện đúng quy định này. Ngoài ra, trong quá trình xét hỏi, tranh luận Hội đồng xét xử phải điều khiển việc tranh tụng theo khung hình phạt đó để tạo điều kiện cho bị cáo thực hiện quyền bào chữa của mình.

Tuy nhiên, trong thực tiễn xét xử một số vụ án, sau khi Tòa án ra quyết định đưa vụ án ra xét xử hoặc tại phiên tòa thì Tòa án và VKS mới xác định bị cáo phạm tội ở khung hình phạt nặng hơn nên quyết định xét xử đã ban hành không ghi rõ tội danh, điều, khoản của BLHS mà Tòa án dự kiến xét xử. BLTTHS năm 2015 không có quy định về việc tạm ngừng hay hoãn phiên tòa trong trường hợp này để đảm bảo quyền bào chữa. Vì vậy, nếu xử theo khoản nặng hơn sẽ gây bất lợi cho bị cáo và vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng nên buộc Tòa án phải trả hồ sơ cho VKS để truy tố lại theo khoản nặng hơn. Điều này tạo nên một vòng tròn tố tụng kéo dài không cần thiết, cũng như phần nào gây khó khăn, ảnh hưởng trong quan hệ phối hợp giữa Tòa án và VKS [1].

4. Về quyền thay đổi, bổ sung nội dung truy tố của VKS

Trong thực tiễn, nhiều trường hợp sau khi hồ sơ vụ án được chuyển sang Tòa án, qua trao đổi thì VKS cũng đã thống nhất xác định bị cáo phạm tội ở khung hình phạt nặng hơn và muốn thay đổi, bổ sung nội dung truy tố nhưng không có quy định pháp luật nào cho phép VKS có quyền thay đổi, bổ sung trong quá trình chuẩn bị xét xử.

Tại Điều 306 BLTTHS năm 2015 quy định “Trước khi tiến hành xét hỏi, Kiểm sát viên công bố bản cáo trạng và trình bày ý kiến bổ sung (nếu có). Ý kiến bổ sung không được làm xấu đi tình trạng của bị cáo”. Như vậy, tại phiên tòa cũng không có quy định cho phép VKS đươc thay đổi, bổ sung nội dung bản cáo trạng về khung hình phạt nặng hơn. Vấn đề này gây nên sự thiếu linh hoạt trong quá trình tiến hành tố tụng, trong khi rõ ràng Tòa án đã ra QĐXX có nội dung sẽ xét xử về khoản nặng hơn và VKS cũng thống nhất với quan điểm của Tòa án.

Tuy nhiên, tại khoản 1 Điều 321 BLTTHS năm 2015 quy định:  “Luận tội của Kiểm sát viên phải căn cứ vào những chứng cứ, tài liệu, đồ vật đã được kiểm tra tại phiên tòa và ý kiến của bị cáo, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự, người tham gia tố tụng khác tại phiên tòa”.

Như vậy, khi phát biểu luận tội thì VKS có quyền thay đổi ý kiến luận tội đối với bị cáo theo khoản khác nặng hơn trong cùng điều luật. Điều này cũng phù hợp với mô hình tố tụng hình sự hiện nay. Bản luận tội không phải là một văn bản cứng nhắc đã được soạn thảo từ trước mà phải căn cứ vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa.

5. Kiến nghị, đề xuất

Thứ nhất, đề nghị có hướng dẫn cụ thể các trường hợp Tòa án phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung và trường hợp Tòa án có quyền tiến hành thủ tục xét xử vụ án mà không cần trả hồ sơ cho VKS truy tố lại khi xét xử bị cáo ở khoản nặng hơn với khoản mà VKS truy tố.

Thứ hai, bổ sung quy định trong trường hợp tại phiên tòa có đầy đủ cơ sở xác định hành vi của bị cáo sẽ bị xét xử ở khoản nặng hơn thì chỉ cần tạm ngừng phiên tòa hoặc hoãn phiên tòa nếu bị cáo hoặc người đại diện của bị cáo, người bào chữa (nếu có) yêu cầu để có thời gian chuẩn bị cho việc bào chữa, nhờ người bào chữa hoặc trường hợp buộc phải chỉ định người bào chữa nhằm đảm bảo quyền bào chữa cho bị cáo mà không cần thiết phải trả hồ sơ để VKS truy tố lại.

Thứ ba, cần có quy định về quyền được thay đổi nội dung truy tố của VKS trong giai đoạn chuẩn bị xét xử và tại phiên tòa khi VKS cũng có quan điểm thống nhất hành vi phạm tội của bị cáo thuộc khoản nặng hơn với khoản mà VKS đã truy tố trong cùng một điều luật.

NGUYỄN TẤT DUẨN (Tòa án nhân dân tỉnh Kon Tum)