Kinh nghiệm quốc tế trong việc giải quyết các vụ án liên quan đến người chưa thành niên

Ông Lê Thế Phúc, Phó Vụ trưởng, Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học TANDTC chủ trì hội thảo. Về các chuyên gia Việt Nam có: PGS. TS Đỗ Thị Phượng, Trường Đại học Luật Hà Nội; ông Nguyễn Hải Bằng, Phó Chánh án TAND tỉnh Hải Dương; ông Đặng Hoa Nam, Cục trưởng Cục Trẻ em Bộ LĐTB&XH; ông Hà Đình Bốn, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Quyền Trẻ em Việt Nam. Cùng dự có các đại biểu TANDTC, đại diện một số bộ ngành trung ương: Uỷ ban Tư pháp của Quốc hội, Bộ Tư pháp, Bộ Công an, VKSNDTC.

Về các chuyên gia, nhà khoa học Đức có: Bà Angela Schmeink, Trưởng Bộ phận Châu Á, Quỹ hợp tác Đức về pháp luật; GS Tiến sĩ Georg - Friedrich Güntge, Trưởng công tố viên của Tổng chưởng lý bang Schleswig Holstein; GS Luật tại Đại học Kiel; bà Annette Eisenhardt, Thạc sỹ Luật, Thẩm phán tại Tòa án Quận Berlin Tiergarten, Berlin. 

Ông Lê Thế Phúc, Phó Vụ trưởng, Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học TANDTC phát biểu tại hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

 

Phát biểu tại hội thảo, ông Lê Thế Phúc, Phó Vụ trưởng, Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học TANDTC cho biết trong những năm qua, Đảng và nhà nước đã đề ra nhiều chủ trương, chính sách về chăm sóc, giáo dục, bảo vệ trẻ em, những chủ trương chính sách này đã đặt ra yêu cầu ngày càng cao, nhất là bảo vệ trẻ em trước, trong và sau hoạt động tố tụng. Việt Nam hiện có 7 Luật điều chỉnh trục tiếp về bảo vệ người chưa thành niên và nhiều văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành vấn đề bảo vệ người chưa thành niên, tuy nhiên trên thực tế đang tồn tại nhiều hạn chế bất cập gây khó khăn cho công tác chăm sóc, bảo vệ người chưa thành niên.

Tình trạng người chưa thành niên vi phạm pháp luật, phạm tội đang có xu hướng gia tăng, việc xử lý vi phạm pháp luật vẫn còn nặng về tính răn đe, việc áp dụng hình phạt chưa chú trọng trong vấn đề tạo cơ hội cho người chưa thành niên sửa chữa những sai lầm. Nguồn lực đầu tư cho công tác bảo vệ người chưa thành niên trong hoạt động tố tụng chưa đáp ứng yêu cầu, kỹ năng chuyên môn của người có thẩm quyết xét xử, tham gia tố tụng trong các vụ án có sự tham gia của người chưa thành niên còn hạn chế. Xuất phát từ thực tiễn, việc xây dựng một đạo luật chuyên biệt về người chưa thành niên là rất cần thiết.

 

Bà Angela Lummel, Giám đốc khu vực Châu Á, Quỹ Hợp tác pháp luật quốc tế Đức (IRZ) phát biểu tại hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

 

Bà Angela Lummel, Giám đốc khu vực Châu Á, Quỹ Hợp tác pháp luật quốc tế Đức (IRZ) cho biết, trong những năm qua, mối quan hệ hợp tác giữa Chính phủ Đức với TANDTC Việt Nam ngày càng được tăng cường và mở rộng trên nhiều lĩnh vực. Trong lĩnh vực tư pháp và pháp luật, Chính phủ Đức và Chính phủ Việt Nam đã ký Tuyên bố chung về hợp tác trong lĩnh vực pháp luật và tư pháp vào năm 2008 trên cơ sở Chương trình đối thoại nhà nước pháp quyền các giai đoạn 2009- 2011 và 2012- 2014. Tháng 11/2011, hai Chính phủ đã ký Tuyên bố chung Hà Nội về việc thiết lập quan hệ Đối tác chiến lược giữa Việt Nam và Đức và xây dựng kế hoạch hành động chiến lược, trong đó có chiến lược hợp tác phát triển pháp luật và tư pháp.

Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên có phạm vi điều chỉnh về Trình tự, thủ tục tố tụng hình sự thân thiện đối với người chưa thành niên; Xử lý trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên; Trình tự, thủ tục thi hành biện pháp xử lý chuyển hướng; thi hành án hình sự và tái hòa nhập cộng đồng đối với người chưa thành niên.

 

Dự thảo đề cương được thiết kế gồm 06 phần với 19 Chương và khoảng 216 điều, cụ thể: Phần thứ nhất: Những quy định chung (03 Chương) quy định về Phạm vi điều chỉnh, hiệu lực của Luật Tư pháp người chưa thành niên; Những nguyên tắc cơ bản (11 điều); Quyền, nghĩa vụ của gia đình, nhà trường và cá nhân, cơ quan, tổ chức có liên quan. Phần thứ hai: Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên bị đề nghị buộc tội (04 Chương) bao gồm: Quy định chung; Thủ tục khởi tố, điều tra, truy tố đối với người chưa thành niên là người bị buộc tội; Xét xử; Trình tự, thủ tục áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng. Phần thứ ba: Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên là bị hại, người làm chứng, đương sự trong vụ án hình sự (02 Chương) gồm: Quy định chung; Điều tra tội phạm liên quan đến người chưa thành niên là bị hại, người làm chứng và đương sự. Phần thứ tư: Trách nhiệm hình sự: (04 Chương) bao gồm: Trách nhiệm hình sự và các vấn đề có liên quan; Các biện pháp xử lý chuyển hướng; Hình phạt; Quyết định hình phạt, tổng hợp hình phạt, miễn hình phạt, xóa án tích. Phần thứ năm: Thi hành biện pháp xử lý chuyển hướng, thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng (05 Chương) bao gồm: Thi hành biện pháp xử lý chuyển hướng; Thi hành hình phạt cải tạo không giam giữ, thi hành án treo; Thi hành hình phạt đưa vào trường giáo dưỡng; Thi hành án phạt tù; Tái hòa nhập cộng đồng.  Phần thứ sáu: Điều khoản thi hành

Tại hội thảo, PGS. TS Đỗ Thị Phượng Trường Đại học Luật Hà Nội đánh giá cao các nội dung chính của dự thảo đề cương chi tiết. Bên cạnh đó, PGS. TS Đỗ Thị Phượng đề nghị xem xét thứ tự cấu trúc, tên gọi của các chương, mục nhằm đảm bảo thống nhất, xuyên suốt, bao quát được thủ tục tố tụng của người chưa thành niên. Việc đảm bảo quyền bào chữa cho người chưa thành niên, người làm chứng, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan là người chưa thành niên trong các vụ việc cần có sự mở rộng tối đa để đảm bảo quyền lợi của họ.

PGS, TS Đỗ Thị Phượng Trường Đại học Luật Hà Nội phát biểu tại hội thảo

 

Liên quan đến nhóm nguyên tắc, PGS. TS Đỗ Thị Phượng cũng đề nghị xem xét đảm bảo tính logic, hợp nhất, cần có các nguyên tắc chung và các nguyên tắc đặc thù, các nguyên tắc không bị chia nhỏ đảm bảo phù hợp các nguyên tắc quốc tế nhưng vẫn phù hợp với quy định tại Việt Nam. Tại chương XI, PGS. TS Nguyễn Thị Phượng đề nghị xem xét thủ tục, cách thức, vai trò của các tổ chức xã hội giúp người chưa thành niên tái hoà nhập cộng đồng.

Thẩm phán Nguyễn Hải Bằng, Phó Chánh án TAND tỉnh Hải Dương cho biết, thực tiễn xét xử, khảo sát trên thực tế địa bàn tỉnh cho thấy nhận thức của những người có thẩm quyền trong tham gia tố tụng các vụ án liên quan đến người chưa thành niên còn chưa thống nhất. Với các học sinh được khảo sát còn chưa nhận thức rõ về hành vi phạm tội, một số bộ phận đoàn thể còn nhận thức việc xử lý người chưa thành niên phải mang tính chất răn đe. Nhiều nội dung xử lý chuyển hướng còn mang tính hình thức, khiến người được áp dụng xử lý chuyển hướng cảm thấy bất lợi hơn là áp dụng hình phạt. Thực tế đã có trường hợp sau khi được xử lý chuyển hướng đưa vào trại giáo dưỡng, bị cáo là người chưa thành niên đã có đơn đề nghị xin hưởng án treo. Bên cạnh đó cũng chưa có quy định về chấp hành án phạt tù, khu vực giam giữ người chưa thành niên riêng biệt.

 

Ông Nguyễn Hải Bằng, Phó Chánh án TAND tỉnh Hải Dương phát biểu tại hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

Về tố tụng người chưa thành niên, chưa có các quy định bảo vệ người làm chứng, người có quyền lợi liên quan là người chưa thành niên. Chưa có cơ quan đầu mối nên việc tổng hợp, đề xuất cơ quan có thẩm quyền xử lý còn bị dàn trải, chưa thống nhất. Hệ thống Toà án đã đi đầu trong công tác bảo vệ người chưa thành niên bằng việc thành lập Toà Gia đình và người chưa thành niên, tuy nhiên các đơn vị tố tụng khác lại chưa có bộ phận chuyên biệt vì vậy cần quy định thêm các nội dung liên quan đến Điều tra viên, Kiểm sát viên trong các vụ án liên quan đến người chưa thành niên.

Thẩm phán Nguyễn Hải Bằng lưu ý việc sử dụng các thuật ngữ sao cho bao quát, xuyên suốt, phù hợp, phải có nguyên tắc chung, bao hàm. Về tên Luật, đề xuất xem xét sử dụng tên “Tư pháp hình sự Người chưa thành niên” để phản ánh đúng bản chất luật.

Dự thảo xây dựng theo hướng tiếp cận quyền của chủ thể, do đó đề nghị xem xét Chương 3, bổ sung về quyền và nghĩa vụ của người chưa thành niên là người bị buộc tội, người bị hại, người làm chứng.

Việc quy định thời hạn hình sự đối với vụ án người chưa thành niên rất nan giải vì có nhiều yêu cầu đặc biệt, do đó, cần xem xét việc quy định thời hạn tố tụng vụ án đối với người chưa thành niên. Bổ sung quyền và nghĩa vụ của người chưa thành niên xuyên suốt cả quá trình, kể cả quá trình thi hành án. Bảo đảm quyền bào chữa cho người chưa thành niên.

Hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

Bà Annette Eisenhardt, Thạc sỹ Luật, Thẩm phán tại Tòa án Quận Berlin - Tiergarten, Berlin, Đức giới thiệu về Luật hình sự người chưa thành niên (JGG) cho biết, mục đích và tư tưởng giáo dục của JGG hướng tới là phòng ngừa, tránh phát sinh tội phạm mới và hướng tới sự phát triển tích cực của người vị thành niên với phương tiện là lấy tư tưởng giáo dục làm định hướng cho toàn bộ quá trình truy tố, bao gồm cả hậu quả pháp lý.

Hình thức phạt tù ít khi được áp dụng, khi xét xử Toà án xác định tuổi phạm tội vào thời điểm phạm tội và căn cứ vào việc xem xét năng lực, khả năng nhận thức về hành vi phạm tội.

Bà Annette Eisenhardt Thạc sỹ Luật, Thẩm phán tại Tòa án Quận Berlin - Tiergarten, Berlin phát biểu tại hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

Việc xét xử bằng các Thẩm phán không chuyên chính là tiếng nói của cộng đồng, có ý kiến đóng góp vào phán quyết của Toà án, có tầm quan trọng không kém so với các Thẩm phán chuyên nghiệp. Các Thẩm phán chuyên nghiệp phải có kỹ năng xét xử, nắm bắt tâm sinh lý thanh thiếu niên thông qua tham gia các khoá đào tạo nâng cao trình độ.

Ở Đức, vai trò của cán bộ xã hội rất lớn, bộ phận hỗ trợ tòa án người chưa thành niên được đảm nhận bởi các Phòng phúc lợi thanh thiếu niên, hợp tác với các tổ chức dân sự hỗ trợ thanh thiếu niên. Có nhiệm vụ hỗ trợ người chưa thành niên, giúp người chưa thành niên đưa ra quyết định, chăm sóc, tư vấn và giám sát các chế tài ngoại trú đối với người chưa thành niên. Trường học không liên quan đến phiên xét xử của Toà án.

Hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

Việc xử lý chuyển hướng ở Đức rất phổ biến, chiếm khoảng 70% tổng số lượng các vụ án, đa số trong đó là do cơ quan công tố đề xuất, Toà án không được phép tự ý xử lý mà phải xin phép các cơ quan có liên quan.

Do những người chưa thành niên thường có sự bột phát, thiếu suy nghĩ và không tính tới hậu quả khi vi phạm, do đó cần xem xét các yếu tố này khi chọn hình thức, chế tài phù hợp. Việc chọn hình thức, chế tài phù hợp theo khía cạnh giáo giục là chính, chủ yếu sử dụng biện pháp không giam giữ như: lao động, học các khoá về xã hội về tội lạm dụng, ma tuý, cách tìm công việc, cách trả nợ, học nghề, luật giao thông (đối với người vi phạm giao thông đường bộ). Các nhân viên xã hội sẽ giúp hỗ trợ các khoá học này.

Chỉ thị về quản chế này rất hay được áp dụng cho người có nhiều tội danh khác nhau. Các biện pháp chế tài không có phạt tù chủ yếu hướng tới phúc lợi, thanh thiếu niên nhằm thay đổi cách hành xử của người chưa thành niên. 

Việc phạt tù ngắn hạn (2 ngày - 4 tuần) như một lời cảnh báo đối với người vi phạm trước khi áp dụng biện pháp tối hậu là phạt tù dài hạn. Và có nơi giam giữ, quản chế người chưa thành niên riêng biệt, trong đó có sẵn các công việc cho người chưa thành niên làm. Không có quy định về phạt tiền đối với người chưa thành niên vì bản thân họ không có tiền, chưa làm ra tiền.

Hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

Việc phạt tù dài hạn có ảnh hưởng rất lớn với người chưa thành niên, khiến họ bị tách khỏi môi trường gia đình, ảnh hưởng tới các mối quan hệ xã hội, dễ khiến người chưa thành niên học hỏi các thói xấu từ người khác khi ở chung trong tù.

GS. TS Georg - Friedrich Güntge, Trưởng công tố viên của Tổng chưởng lý bang Schleswig Holstein; GS Luật tại Đại học Kiel, Đức cho biết về cơ bản, ở Đức các phiên toà sẽ cho phép người khác vào xem, tuy nhiên đối với các phiên toà có người chưa thành niên là bị cáo dưới 18 tuổi thì sẽ không người xem nhằm giảm những ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của họ.

GS. TiS Georg - Friedrich Güntge, Trưởng công tố viên của Tổng chưởng lý bang Schleswig Holstein; GS Luật tại Đại học Kiel phát biểu tại hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

Toà án sẽ xem xét, kiểm tra toàn bộ các bằng chứng mà bên điều tra cung cấp. Viện công tố sẽ từ các quy định pháp luật xem xét rằng có cần truy tố trước Toà án hay không, việc này sẽ gắn với một điều kiện nhất định (đối với các vụ án nhỏ) nhưng vẫn ghi vào cơ sở dữ liệu để lưu giữ phục vụ cho lần sau nếu người chưa thành niên tiếp tục phạm tội.

Thông thường ở Đức có khoảng 1/3 số lượng các vụ án về người chưa thành niên được đưa ra xét xử. Các Công tố viên được đào tạo như các Thẩm phán, phải tham gia các khoá đào tạo để hiểu hơn về người chưa thành niên. Mỗi năm sẽ tổ chức từ 2-4 khoá học bắt buộc với các công tố viên, với các giảng viên, bác sĩ tâm thần về tâm sinh lý người chưa thành niên.

Về người chưa thành niên là nhân chứng, việc lấy lời khai của người chưa thành niên cũng được chú trọng. Ở Đức, trước khi phiên toà xét xử diễn ra sẽ tiến hành ghi hình lại quá trình lấy lời khai của nhân chứng với sự tham gia đầy đủ của các cơ quan tố tụng và được sử dụng khi phiên toà diễn ra, nhằm hạn chế việc trẻ em phải tham dự phiên toà.

Ảnh: Toàn cảnh hội thảo quốc tế Tham vấn đối với Dự thảo Luật Tư pháp người chưa thành niên

VŨ PHONG