2. Vai trò và thẩm quyền của Tòa án chuyên biệt trong hệ thống giải quyết tranh chấp của Trung tâm tài chính quốc tế

2.1. Vai trò xét xử

Chức năng chính của Tòa án chuyên biệt là xét xử các tranh chấp phát sinh trong phạm vi TTTCQT. Các tranh chấp này được dự báo sẽ có mức độ phức tạp, mang yếu tố quốc tế và liên quan đến các sản phẩm, dịch vụ tài chính tiên tiến mà pháp luật Việt Nam có thể chưa có quy định cụ thể, ví dụ như giao dịch phái sinh tài chính, quản lý quỹ, tài chính xanh, tín chỉ các-bon, công nghệ tài chính và tài sản số… Để thực hiện tốt vai trò này, Tòa án chuyên biệt phải đáp ứng được các kỳ vọng khắt khe của cộng đồng doanh nghiệp quốc tế. Đó là một quy trình tố tụng nhanh chóng, hiệu quả, minh bạch và công bằng. Việc Nghị quyết số 222 cho phép sử dụng tiếng Anh làm ngôn ngữ chính thức trong giao dịch, hoạt động tại TTTCQT là một bước đi quan trọng, nhằm đáp ứng yêu cầu này. Tuy nhiên, vai trò xét xử không chỉ dừng lại ở việc áp dụng các quy định hiện có, mà Tòa án chuyên biệt còn phải đối mặt với những “khoảng trống” pháp lý, nơi mà các quy định của Nghị quyết số 222 cần được giải thích và áp dụng vào các tình huống thực tế phát sinh.  

Bên cạnh đó, Tòa án chuyên biệt của Việt Nam sẽ phải hoạt động trong một “thị trường” giải quyết tranh chấp mở, nơi mà các bên có quyền tự do lựa chọn các cơ quan tài phán khác như Trung tâm trọng tài quốc tế Singapore (SIAC), Tòa án thương mại quốc tế Singapore (SICC) hay Tòa án tại London. Điều này có nghĩa là, Tòa án chuyên biệt không chỉ là một cơ quan quyền lực nhà nước, mà còn phải vận hành như một “nhà cung cấp dịch vụ” pháp lý chất lượng cao. Mỗi khía cạnh, từ chất lượng của phán quyết, sự chuyên nghiệp của Thẩm phán, tính hiệu quả của thủ tục cho đến chi phí tố tụng, đều sẽ được các nhà đầu tư quốc tế so sánh và cân nhắc khi lựa chọn cơ chế giải quyết tranh chấp.

2.2. Vai trò giám sát hoạt động trọng tài

Bên cạnh Tòa án chuyên biệt, điểm c2 khoản 1 Điều 9 Nghị quyết số 222 cũng quy định việc thành lập “Trung tâm trọng tài quốc tế thuộc Trung tâm tài chính quốc tế”. Theo thông lệ chung, Tòa án quốc gia nơi trọng tài đặt trụ sở sẽ thực hiện chức năng giám sát, hỗ trợ và kiểm soát hoạt động trọng tài, chủ yếu thông qua việc xem xét các yêu cầu hủy phán quyết trọng tài. Tòa án chuyên biệt được kỳ vọng sẽ đảm nhiệm vai trò này[2]. Tuy nhiên, khoản 3 Điều 30 Nghị quyết số 222 đưa ra một quy định đặc biệt và cần được hướng dẫn, cụ thể như sau: “Các bên tranh chấp có quyền thỏa thuận từ bỏ quyền yêu cầu Tòa án hủy quyết định công nhận hòa giải thành hoặc phán quyết trọng tài có hiệu lực pháp luật của Hội đồng trọng tài thuộc Trung tâm trọng tài quốc tế thuộc Trung tâm tài chính quốc tế”. Đây là một sự khác biệt căn bản so với Luật Trọng tài thương mại năm 2010 của Việt Nam và thông lệ của nhiều quốc gia theo Luật mẫu của UNCITRAL, vốn không cho phép các bên từ bỏ hoàn toàn quyền yêu cầu hủy phán quyết tại Tòa án nơi Trọng tài đặt trụ sở[3].  

2.3. Vai trò của việc phát triển án lệ

Các phán quyết của Tòa án chuyên biệt, đặc biệt là những phán quyết đầu tiên, sẽ không chỉ giải quyết một vụ việc cụ thể, mà còn thiết lập nên những diễn giải có tính định hướng cho các quy định mới và còn trừu tượng trong Nghị quyết số 222. Ví dụ như, Tòa án sẽ phải làm rõ nội hàm của các khái niệm trong Nghị quyết số 222 bao gồm“nhà đầu tư chiến lược”[4], “chính sách tài chính thử nghiệm có kiểm soát”[5], hay các tiêu chí cho “sản phẩm tài chính xanh”[6]. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn, các phán quyết liên quan đến việc áp dụng pháp luật nước ngoài hay việc giải thích “các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” sẽ hình thành một nguồn án lệ quý giá. Nguồn án lệ này nếu được xây dựng một cách nhất quán, có cơ sở lý luận vững chắc và phù hợp với thông lệ quốc tế, sẽ tạo ra tính dự báo trước về mặt pháp lý. Đây chính là yếu tố then chốt để xây dựng niềm tin dài hạn của cộng đồng đầu tư quốc tế, bởi nó giúp họ đánh giá rủi ro pháp lý và an tâm khi hoạt động tại TTTCQT tại Việt Nam. Vai trò này đòi hỏi các Thẩm phán không chỉ là người áp dụng luật, mà còn phải là những nhà luật học có tư duy sâu sắc và tầm nhìn xa[7].  

3. Kinh nghiệm quốc tế về mô hình Tòa án thương mại quốc tế và bài học cho Việt Nam

3.1. Mô hình Tòa án thương mại quốc tế Singapore (SICC)

Được thành lập vào năm 2015, SICC nhanh chóng nổi lên như một trong những diễn đàn giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế hàng đầu thế giới. Thành công của SICC đến từ sự kết hợp của nhiều yếu tố mang tính đột phá, cụ thể như sau:

Thứ nhất, về thành phần xét xử: SICC có một đội ngũ Thẩm phán đa dạng, bao gồm các Thẩm phán cao cấp của Tòa án tối cao Singapore và một Hội đồng Thẩm phán quốc tế (International Judges) gồm các chuyên gia pháp lý, cựu Thẩm phán uy tín từ cả hai hệ thống pháp luật lớn là thông luật (common law) và dân luật (civil law). Tính đến tháng 12/2023, SICC có 20 Thẩm phán quốc tế. Sự đa dạng này không chỉ mang lại kiến thức chuyên môn sâu rộng về nhiều hệ thống pháp luật khác nhau, mà còn là yếu tố then chốt tạo nên tính “quốc tế” và sự tin cậy tuyệt đối cho SICC trong mắt các bên tranh chấp toàn cầu[8].  

Thứ hai, về quy tắc tố tụng: SICC không áp dụng máy móc quy tắc tố tụng dân sự thông thường của Singapore. Thay vào đó, Tòa án này vận hành theo một bộ quy tắc riêng, được thiết kế đặc thù là Quy tắc Tòa án thương mại quốc tế Singapore 2021 (SICC Rules 2021). Bộ quy tắc này được mô tả như một mô hình “trọng tài trong tố tụng Tòa án”, kết hợp các ưu điểm của cả hai phương thức. Nó đề cao sự linh hoạt, cho phép các bên có thể thỏa thuận tùy chỉnh nhiều khía cạnh của quy trình tố tụng, hạn chế thủ tục xác minh chứng cứ tốn kém và đặc biệt cho phép luật sư nước ngoài có đăng ký được đại diện cho các bên trong những trường hợp nhất định[9].  

Thứ ba, về luật áp dụng: SICC có đầy đủ thẩm quyền để xét xử các vụ việc theo pháp luật nước ngoài do các bên lựa chọn. Một điểm đặc biệt hiệu quả là cơ chế xác định nội dung pháp luật nước ngoài. SICC có thể xác định nội dung này dựa trên các bản đệ trình của luật sư các bên, thay vì chỉ dựa vào thủ tục lấy lời khai của chuyên gia pháp lý vốn phức tạp và tốn kém hơn. Điều này giúp đẩy nhanh quá trình tố tụng và giảm chi phí cho các bên[10].  

3.2. Mô hình Tòa án Trung tâm tài chính quốc tế Dubai (DIFC Courts)

DIFC Courts là một ví dụ điển hình về việc xây dựng một khung pháp lý thành công. Đây là một hệ thống Tòa án độc lập, hoạt động theo nguyên tắc của thông luật (common law) và sử dụng hoàn toàn tiếng Anh, được đặt bên trong lãnh thổ của Dubai, một tiểu vương quốc thuộc Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất (UAE) vốn theo hệ thống dân luật (civil law) và sử dụng tiếng Ả Rập[11].  

Thứ nhất, về cơ cấu tổ chức: DIFC Courts có một cấu trúc ba cấp rõ ràng và hiệu quả, bao gồm: Tòa án Khiếu nại nhỏ (Small Claims Tribunal - SCT) chuyên xử lý các vụ việc có giá trị thấp; Tòa Sơ thẩm (Court of First Instance - CFI) và Tòa Phúc thẩm (Court of Appeal - CA). Ngoài ra, CFI còn có các phòng chuyên môn hóa cao như Phòng Công nghệ và Xây dựng (Technology and Construction Division - TCD) để giải quyết các tranh chấp kỹ thuật phức tạp[12].  

Điểm đặc sắc và là bài học quan trọng nhất từ DIFC Courts, đó là vai trò “Tòa án trung chuyển” (conduit jurisdiction). DIFC Courts đã xây dựng được một cơ chế cho phép công nhận và cho thi hành các phán quyết của Tòa án và trọng tài nước ngoài một cách nhanh chóng. Sau khi được DIFC Courts công nhận, các phán quyết này có thể được thi hành tại Dubai thông qua một cơ chế hợp tác với Tòa án Dubai. Vai trò này đã biến DIFC Courts thành một cửa ngõ quan trọng cho việc thi hành các phán quyết quốc tế tại khu vực Trung Đông, một yếu tố cực kỳ hấp dẫn đối với các nhà đầu tư[13].

Thứ hai, về cơ chế thi hành án: DIFC Courts có một hệ thống quy tắc và thủ tục thi hành án rất mạnh mẽ và chi tiết, được hỗ trợ bởi hàng loạt các Bản ghi nhớ (Memoranda of Understanding - MOUs) với các Tòa án thương mại lớn trên thế giới và các hiệp ước quốc tế mà UAE là thành viên như Công ước Riyadh[14].  

3.3. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Thứ nhất, về địa vị pháp lý: Cả SICC và DIFC Courts đều có những mô hình khác nhau. SICC là một phòng của Tòa án cấp cao Singapore, một bộ phận của hệ thống tư pháp quốc gia, trong khi DIFC Courts là một hệ thống tư pháp thông luật độc lập trong khu tự do tài chính DIFC. Bài học cho Việt Nam là cần xác định rõ vị trí của Tòa án chuyên biệt: Liệu rằng nên là một Tòa chuyên trách mới trong cơ cấu hiện tại (ví dụ như thuộc TAND Thành phố Hồ Chí Minh) hay một cơ quan tự chủ hơn? Làm thế nào để bảo đảm tính độc lập, trong khi vẫn thuộc hệ thống Tòa án là câu hỏi cốt lõi[15].    

Thứ hai, về Hội đồng Thẩm phán: SICC có một Hội đồng Thẩm phán đa dạng bao gồm Thẩm phán Singapore và các Thẩm phán quốc tế uy tín từ cả hệ thống thông luật và dân luật. Tương tự, DIFC Courts cũng có các Thẩm phán từ UAE và nhiều quốc gia theo hệ thống thông luật. Điều này đặt ra một thách thức pháp lý cho Việt Nam, khi Hiến pháp và pháp luật yêu cầu Thẩm phán phải là công dân Việt Nam. Do đó, Việt Nam cần có các giải pháp phù hợp, chẳng hạn như mô hình “chuyên gia pháp lý/giám định viên nước ngoài” có khả thi và hiệu quả hay không[16].  

Thứ ba, về ngôn ngữ tố tụng: Cả SICC và DIFC Courts đều sử dụng tiếng Anh làm ngôn ngữ chính thức. Nghị quyết số 222 đã cho phép Việt Nam đi theo hướng này. Tuy nhiên, bài học thực tiễn là, cần có một kế hoạch triển khai toàn diện, từ việc  bảo đảm trình độ ngoại ngữ của đội ngũ cán bộ Tòa án, quy trình dịch thuật chính xác, đến việc xác định ngôn ngữ của hồ sơ chính thức.  

Thứ tư, về quy tắc tố tụng: Cả hai mô hình đều không áp dụng máy móc quy tắc tố tụng dân sự thông thường. SICC có Bộ Quy tắc SICC năm 2021 riêng biệt, linh hoạt và do Thẩm phán chủ đạo, kết hợp các thực tiễn của tố tụng Tòa án và trọng tài. DIFC Courts cũng có Bộ Quy tắc của Tòa án DIFC (RDC) riêng, dựa trên Quy tắc Tố tụng dân sự của Anh. Theo đó, Việt Nam nên xây dựng một bộ quy tắc tố tụng độc lập, chuyên biệt cho Tòa án của mình, thay vì cố gắng sửa đổi bộ luật hiện hành. Mức độ mô phỏng theo mô hình SICC hay DIFC Courts cần được cân nhắc kỹ lưỡng để phù hợp với bối cảnh tại Việt Nam.

Thứ năm, về luật áp dụng: SICC và DIFC Courts đều có thẩm quyền áp dụng luật nước ngoài theo thỏa thuận của các bên. SICC có một cơ chế hiệu quả là xác định nội dung luật nước ngoài dựa trên các bản đệ trình của luật sư. Nghị quyết số 222 cũng đã mở đường cho việc này tại Việt Nam. Tuy nhiên, thách thức và bài học kinh nghiệm là phải xây dựng được một cơ chế cụ thể, để Thẩm phán có thể xác định và áp dụng luật nước ngoài một cách chính xác, hiệu quả, tránh các vướng mắc thực tiễn hiện nay[17].  

Thứ sáu, về thi hành án: Phán quyết của SICC được thi hành như phán quyết của Tòa án cấp cao và Singapore là thành viên của các công ước quốc tế quan trọng. DIFC Courts đặc biệt thành công với cơ chế thi hành án mạnh mẽ thông qua các bản ghi nhớ, hiệp ước và vai trò “thẩm quyền trung chuyển” để thi hành án tại Dubai. Bài học cho Việt Nam là, cần có một chiến lược toàn diện để bảo đảm phán quyết của Tòa án chuyên biệt có thể được thi hành trên phạm vi quốc tế. Việc phát triển một dạng “thẩm quyền trung chuyển” cho các phán quyết nước ngoài cũng là một hướng đi đáng cân nhắc để nâng cao tính hấp dẫn của trung tâm tài chính[18].  

Như vậy, việc thành lập một Tòa án chuyên biệt không chỉ đơn thuần là tạo ra một thiết chế mới; mà nó đòi hỏi một cuộc cách mạng trong tư duy pháp lý, từ việc chấp nhận sự tham gia của yếu tố quốc tế trong thành phần xét xử, xây dựng một bộ quy tắc tố tụng hoàn toàn mới, đến việc tạo ra một cơ chế thi hành án hiệu quả và có sức vươn ra toàn cầu.

4. Thách thức trong việc thành lập Tòa án chuyên biệt tại Việt Nam

4.1. Thách thức về rào cản pháp lý đối với Thẩm phán

Đây được xem là thách thức cơ bản và khó vượt qua nhất. Kinh nghiệm thành công của SICC và DIFC Courts cho thấy, sự hiện diện của các Thẩm phán quốc tế uy tín là nhân tố cốt lõi, nhằm bảo đảm cho tính công bằng, chuyên nghiệp và độc lập của Tòa án trong mắt cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, Luật Tổ chức TAND năm 2024 (sửa đổi, bổ sung năm 2025) quy định một cách nhất quán rằng, một trong những tiêu chuẩn bắt buộc để được bổ nhiệm làm Thẩm phán phải “là công dân Việt Nam”[19]. Việc không thể “mời” các Thẩm phán nước ngoài sẽ là một điểm bất lợi cạnh tranh đáng kể cho Tòa án chuyên biệt của Việt Nam so với các đối thủ trong khu vực.

4.2. Thách thức về năng lực chuyên môn của đội ngũ Thẩm phán và cán bộ Tòa án

Các tranh chấp phát sinh tại TTTCQT được dự báo sẽ có mức độ phức tạp rất cao, không chỉ về mặt pháp lý, mà còn về mặt kỹ thuật, liên quan đến các sản phẩm và công cụ tài chính phái sinh, hợp đồng thông minh, tài sản mã hóa, các cấu trúc quỹ đầu tư phức tạp và các giao dịch xuyên biên giới... Việc giải quyết các tranh chấp này đòi hỏi Thẩm phán không chỉ am hiểu sâu sắc về pháp luật thương mại quốc tế, mà còn phải có kiến thức nền tảng vững chắc về tài chính, ngân hàng, kế toán và công nghệ.  

Trong những năm qua, bên cạnh những kết quả đạt được, nền tư pháp nước ta vẫn còn một số hạn chế nhất định, chưa đáp ứng được yêu cầu và mong muốn của người dân. Tổ chức bộ máy và thẩm quyền của TAND các cấp còn có những bất cập dẫn tới hạn chế hiệu quả hoạt động của Tòa án[20]. Thách thức này sẽ còn nhân lên gấp bội khi đối mặt với lĩnh vực tài chính quốc tế, một lĩnh vực thay đổi nhanh chóng và phức tạp hơn rất nhiều. Do đó, việc xây dựng một đội ngũ Thẩm phán và cán bộ Tòa án có đầy đủ năng lực cho Tòa án chuyên biệt là một nhiệm vụ quan trọng, đòi hỏi một chiến lược đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu, liên tục và có thể cần đến sự hợp tác, hỗ trợ từ các chuyên gia và tổ chức quốc tế[21].  

4.3. Thách thức về áp dụng pháp luật nước ngoài và các nguyên tắc pháp luật khác

Mặc dù khoản 2 Điều 6 Nghị quyết số 222 đã gợi mở cho việc áp dụng pháp luật nước ngoài, nhưng thực tiễn tại các Tòa án Việt Nam cho thấy, đây vẫn là một quy định còn vướng mắc. Bởi lẽ, các Thẩm phán Việt Nam, vốn được đào tạo trong truyền thống dân luật (civil law), nơi vai trò chính là áp dụng bộ luật quốc gia, thường không quen thuộc với việc phải nghiên cứu và diễn giải một hệ thống pháp luật hoàn toàn khác. Bên cạnh đó, các kênh tương trợ tư pháp để xác minh nội dung pháp luật nước ngoài thường chậm chạp và không hiệu quả. Khoản 4 Điều 481 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025) quy định, sau 6 tháng yêu cầu mà không có kết quả về nội dung pháp luật nước ngoài, Tòa án sẽ áp dụng pháp luật Việt Nam. Quy định này, dù có mục đích tránh sự bế tắc trong tố tụng, lại vô hình trung tạo ra xu hướng dễ dàng từ bỏ việc áp dụng pháp luật nước ngoài, đi ngược lại với ý chí của các bên[22].  

Một thách thức liên quan là việc diễn giải khái niệm “trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam” tại điểm a khoản 2 Điều 6 Nghị quyết số 222. Đây là một cơ chế pháp lý tồn tại trong hệ thống pháp luật để bảo vệ trật tự công cộng. Tuy nhiên, khái niệm này còn thiếu một định nghĩa pháp lý rõ ràng hoặc một nghị quyết hướng dẫn cụ thể. Bởi lẽ, việc quy định không rõ ràng của khái niệm này có thể dẫn đến việc các Tòa án áp dụng không nhất quán, đôi khi diễn giải khái niệm này một cách quá rộng, vì vậy, có thể bị lạm dụng để vô hiệu hóa kết quả của hoạt động trọng tài[23].

4.4. Thách thức về công nhận và thi hành phán quyết

Sức hấp dẫn của một Tòa án thương mại quốc tế không chỉ nằm ở những phán quyết, mà nằm ở khả năng thực thi của các phán quyết đó trên phạm vi toàn cầu. Một phán quyết, dù công bằng đến đâu, cũng trở nên vô giá trị, nếu không thể được công nhận và thi hành ở nơi bị đơn có tài sản[24]. Đây là một điểm yếu lớn của Việt Nam hiện nay. Việt Nam chưa phải là thành viên của Công ước Hague năm 2005 về Thỏa thuận lựa chọn Tòa án[25], một công cụ đa phương quan trọng giúp đơn giản hóa việc công nhận và thi hành phán quyết giữa các quốc gia thành viên. Do đó, việc thi hành phán quyết của Tòa án Việt Nam ở nước ngoài phần lớn vẫn phải dựa vào các hiệp định tương trợ tư pháp song phương hoặc nguyên tắc “có đi có lại”[26], vốn có phạm vi hạn chế, thủ tục phức tạp và kết quả không chắc chắn.

Ở chiều ngược lại, tỷ lệ công nhận và thi hành phán quyết của Tòa án và trọng tài nước ngoài tại Việt Nam vẫn còn thấp[27] và quá trình này thường kéo dài và tốn kém. Điều này đã tạo ra sự thiếu tin tưởng trong cộng đồng pháp lý và kinh doanh quốc tế. Tòa án chuyên biệt với tư cách là một phần của hệ thống tư pháp Việt Nam, sẽ phải nỗ lực để vượt qua nhận thức này và chứng minh rằng, các phán quyết của mình không chỉ có giá trị tại Việt Nam, mà còn có thể được thực thi một cách hiệu quả trên trường quốc tế.  

5. Một số đề xuất, kiến nghị trong việc thành lập Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam

Thứ nhất, về địa vị pháp lý và cơ cấu: Để bảo đảm tính chính danh và quyền lực thi hành, Tòa án chuyên biệt cần được thiết lập như một bộ phận của hệ thống tư pháp quốc gia, trực thuộc TAND TP. Hồ Chí Minh. Bởi lẽ, vị trí này phù hợp với quy định tại điểm c1 khoản 1 của Điều 9 Nghị quyết số 222 và Luật Tổ chức TAND năm 2024, sửa đổi, bổ sung năm 2025[28]. Tuy nhiên, để bảo đảm tính linh hoạt và chuyên nghiệp, Tòa án này cần được trao quyền tự chủ ở mức độ cao hơn so với các Tòa án chuyên trách thông thường. Cụ thể, cần có một quy chế hoạt động riêng do Chánh án TAND tối cao ban hành sau khi thống nhất với các cơ quan liên quan, quy định về:

Một là, về cơ cấu tổ chức tinh gọn: gồm Chánh tòa, các Phó Chánh tòa, các Thẩm phán và một bộ máy giúp việc chuyên nghiệp (Thư ký Tòa án, Thẩm tra viên Tòa án) có trình độ ngoại ngữ và chuyên môn cao.

Hai là, về cơ chế tài chính đặc thù: được cấp ngân sách riêng, cho phép áp dụng các chế độ đãi ngộ cạnh tranh để thu hút và giữ chân nhân tài, bao gồm cả việc thuê chuyên gia trong và ngoài nước theo hợp đồng như quy định tại điểm b khoản 2 Điều 21 của Nghị quyết số 222.  

Ba là, về tự chủ trong quản lý hành chính: tách biệt khỏi các thủ tục hành chính tư pháp chung để đẩy nhanh tiến độ xử lý công việc, ứng dụng công nghệ thông tin mạnh mẽ vào quản lý án và tống đạt văn bản.

Thứ hai, về Thẩm phán và Hội đồng xét xử: Đây là điểm mấu chốt để giải quyết thách thức về quốc tịch của Thẩm phán. Thay vì sửa đổi luật, Việt Nam có thể áp dụng một mô hình sáng tạo như sau:

Một là, về Thẩm phán Việt Nam: Hội đồng xét xử vẫn sẽ do các Thẩm phán là công dân Việt Nam chủ trì. Tuy nhiên, các Thẩm phán này phải được tuyển chọn thông qua một quy trình đặc biệt, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe hơn nhiều so với Thẩm phán thông thường như: (i) trình độ chuyên môn sâu về tài chính, ngân hàng, thương mại quốc tế; (ii) sử dụng thành thạo tiếng Anh pháp lý; (iii) có kinh nghiệm làm việc hoặc được đào tạo chuyên sâu ở nước ngoài; (iv) phải vượt qua một kỳ thi sát hạch riêng về năng lực xét xử các vụ việc tài chính quốc tế.

Hai là, về thiết chế “chuyên gia pháp lý nước ngoài”: Để bù đắp cho việc không có Thẩm phán quốc tế và tăng cường uy tín, cần thiết lập một chức danh chính thức được pháp luật tố tụng công nhận là “chuyên gia pháp lý nước ngoài”. Đây có thể là một danh sách gồm các cựu Thẩm phán, giáo sư luật, luật sư quốc tế có uy tín và kinh nghiệm trong lĩnh vực tài chính, thương mại, được Chánh án TAND tối cao lựa chọn và bổ nhiệm theo một nhiệm kỳ nhất định.

Thứ ba, về quy tắc tố tụng và ngôn ngữ: Việc áp dụng Bộ luật Tố tụng dân sự hiện hành cho Tòa án chuyên biệt là chưa phù hợp. Do đó, cần phải xây dựng và ban hành một Bộ quy tắc tố tụng riêng, với sự tham vấn của các chuyên gia quốc tế, dựa trên các hình mẫu thành công của SICC Rules 2021 và RDC của DIFC. Các nguyên tắc cốt lõi của bộ quy tắc này bao gồm:

Một là, về tố tụng do Thẩm phán chủ đạo: Thẩm phán đóng vai trò tích cực trong việc quản lý vụ án ngay từ đầu, thiết lập lịch trình, xác định các vấn đề cần giải quyết, thời hạn giải quyết vụ án.

Hai là, về sự linh hoạt và trao quyền cho các bên: Cho phép các bên thỏa thuận về nhiều khía cạnh của thủ tục, chẳng hạn như, số lượng người làm chứng, hình thức phiên tòa (trực tiếp hoặc trực tuyến).

Ba là, về ngôn ngữ tố tụng: tiếng Anh là ngôn ngữ làm việc chính thức, từ việc nộp đơn, trao đổi văn bản, đến các phiên tòa và bản án, như quy định tại Điều 7 Nghị quyết số 222. Các bản dịch tiếng Việt sẽ được cung cấp khi cần thiết.  

Thứ tư, về luật áp dụng và công tác thi hành án: Để Tòa án chuyên biệt hoạt động hiệu quả, cần có những giải pháp đồng bộ về luật nội dung và cơ chế thi hành án, cụ thể như sau:

Một là, về cơ chế áp dụng luật nước ngoài: Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao cần ban hành nghị quyết hướng dẫn chi tiết về quy trình xác định và áp dụng pháp luật nước ngoài tại Tòa án chuyên biệt. Theo đó, trong trường hợp các đương sự lựa chọn pháp luật nước ngoài để áp dụng, thì nghĩa vụ cung cấp pháp luật nước ngoài cho Tòa án giải quyết vụ việc dân sự thuộc về các bên. Các đương sự phải chịu trách nhiệm về tính chính xác và hợp pháp của pháp luật nước ngoài đã cung cấp[29]. Đồng thời, cần cho phép Tòa án chủ động nghiên cứu và xác định nội dung luật nước ngoài dựa trên các bản cung cấp của luật sư, ý kiến của chuyên gia pháp lý và các nguồn thông tin đáng tin cậy khác, thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào kênh tương trợ tư pháp.  

Hai là, về việc làm rõ “nguyên tắc cơ bản của pháp luật”: Cần có một nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao giải thích khái niệm này theo nghĩa hẹp, chỉ bao gồm các nguyên tắc nền tảng nhất của trật tự công cộng quốc tế, bao gồm các nguyên tắc về chủ quyền quốc gia, cấm vi phạm đạo đức xã hội cơ bản, bảo vệ quyền con người... Điều này sẽ hạn chế việc giải thích tùy tiện và tạo ra sự nhất quán, có thể dự báo trước.  

Ba là, về tăng cường khả năng thi hành án: Về mặt đối ngoại, Việt Nam cần ưu tiên đàm phán và ký kết các hiệp định tương trợ tư pháp về dân sự và thương mại với các đối tác kinh tế quan trọng. Bên cạnh đó, cần khẩn trương nghiên cứu và xúc tiến việc gia nhập Công ước Hague năm 2005 về thỏa thuận lựa chọn Tòa án. Việc gia nhập công ước này sẽ là thông điệp mạnh mẽ gửi đến cộng đồng quốc tế về cam kết của Việt Nam trong việc tôn trọng thỏa thuận lựa chọn Tòa án và tạo ra một cơ chế hiệu quả để phán quyết của Tòa án chuyên biệt được công nhận và thi hành ở các quốc gia thành viên khác.

Kết luận

Việc xây dựng Tòa án chuyên biệt tại TTTCQT Việt Nam là một công trình pháp lý phức tạp. Thành công của nó không chỉ phụ thuộc vào việc ban hành các văn bản pháp luật, mà còn đòi hỏi một sự thay đổi căn bản trong tư duy pháp lý. Do đó, Việt Nam cần có sự đầu tư nghiêm túc vào nguồn nhân lực và cam kết vững chắc để theo đuổi các chuẩn mực quốc tế, trong khi vẫn tôn trọng và hài hòa với các đặc thù của hệ thống pháp luật quốc gia. Từ những phân tích nêu trên, tác giả thiết nghĩ, khi xây dựng cơ chế đặc thù cho Tòa án chuyên biệt tại TTTCQT, Việt Nam cần học hỏi những kinh nghiệm có sự chọn lọc từ các mô hình của quốc tế như đã phân tích sao cho phù hợp và hiệu quả tại Việt Nam.

BÙI AI GIÔN (Theo Tạp chí TAND số 18/2025)

Tài liệu tham khảo

1. Đào Lộc Bình, Thực hiện pháp luật về Trọng tài thương mại ở Việt Nam hiện nay, https://hcma.vn/noidung/Lists/ListTinTuc/Attachments/19253/Lu%E1%BA%ADn%20%C3%A1n%20NCS%20%C4%90%C3%A0o%20L%E1%BB%99c%20B%C3%ACnh.pdf, truy cập ngày 04/8/2025.

2. Lê Xuân Tùng, Áp dụng pháp luật nước ngoài trong tố tụng dân sự tại Vương Quốc Anh và một số bài học tham khảo cho Việt Nam, https://scholar.dlu.edu.vn/thuvienso/bitstream/DLU123456789/269694/1/CVv358S012021078.pdf, truy cập ngày 04/8/2025.

3. Nguyễn Hữu Huân, Trung tâm tài chính quốc tế: Những yếu tố làm nên lợi thế cạnh tranh, https://dantri.com.vn/tam-diem/trung-tam-tai-chinh-quoc-te-nhung-yeu-to-lam-nen-loi-the-canh-tranh-20250626072008666.htm, truy cập ngày 14/7/2025.

4. Nina Jankovic, William Kirtley, Aceris Law LLC, Bãi bỏ phán quyết trọng tài theo Luật mẫu UNCITRAL, https://www.international-arbitration-attorney.com/vi/annulment-of-arbitral-awards-under-the-uncitral-model-law/, truy cập ngày 14/7/2025.

5. Key challenges to dispute resolution in Vietnam, https://law.asia/vietnam-dispute-resolution-challenges/, truy cập ngày 14/7/2025.

6. Judges, https://www.judiciary.gov.sg/singapore-international-commercial-court/about-the-sicc/judges, truy cập ngày 14/7/2025.

7. SICC Rules 2021, https://www.judiciary.gov.sg/singapore-international-commercial-court/legislation-rules-pd/sicc-rules-2021, truy cập ngày 13/7/2025.

8. The Singapore International Commercial Court: A challenge to arbitration?, https://www.nortonrosefulbright.com/en/knowledge/publications/f65079aa/the-singapore-international-commercial-court-a-challenge-to-arbitration, truy cập ngày 14/7/2025.

9. DIFC Courts, https://www.difccourts.ae/about/difc-courts, truy cập ngày 13/7/2025.

10. Jurisdiction of DIFC Courts Explained, https://www.fotislaw.com/lawtify/jurisdiction-of-difc-courts, truy cập ngày 13/7/2025.

11. Enforcement of English court judgments in the DIFC, https://www.pinsentmasons.com/out-law/guides/enforcement-of-english-court-judgments-in-the-difc, truy cập ngày 14/7/2025.

12. The DIFC Courts, https://content.next.westlaw.com/practical-law/document/I68bdbb68bad611e598dc8b09b4f043e0/The-DIFC-Courts?viewType=FullText&transitionType=Default&contextData=(sc.Default), truy cập ngày 13/7/2025.

13. Áp dụng luật nước ngoài của Tòa án Việt Nam, https://opic.com.vn/vi/blog/ap-dung-luat-nuoc-ngoai-cua-toa-an-viet-nam, truy cập ngày 13/7/2025.

14. DIFC Courts as a conduit for enforcement within and outside the UAE, https://chambers.com/articles/difc-courts-as-a-conduit-for-enforcement-within-and-outside-the-uae, truy cập ngày 13/7/2025.

15. Lê Mạnh Hùng, Vấn đề áp dụng pháp luật nước ngoài trong giải quyết các vụ việc dân sự tại Tòa án Việt Nam, https://tapchitoaan.vn/van-de-ap-dung-phap-luat-nuoc-ngoai-trong-giai-quyet-cac-vu-viec-dan-su-tai-toa-an-viet-nam, truy cập ngày 14/7/2025.

16. Đặng Thị Thơm, Vấn đề thực thi phán quyết của Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế - Những vướng mắc và kiến nghị, https://tapchitoaan.vn/van-de-thuc-thi-phan-quyet-cua-trung-tam-trong-tai-thuong-mai-quoc-te-nhung-vuong-mac-va-kien-nghi7437.html, truy cập ngày 01/7/2025.

17. Lê Mạnh Hùng, Về việc áp dụng nguyên tắc có đi có lại trong công nhận và cho thi hành tại Việt Nam bản án, quyết định dân sự của Tòa án nước ngoài, https://tapchitoaan.vn/ve-viec-ap-dung-nguyen-tac-co-di-co-lai-trong-cong-nhan-va-cho-thi-hanh-tai-viet-nam-ban-an-quyet-dinh-dan-su-cua-toa-an-nuoc-ngoai9179.html, truy cập ngày 10/7/2025.