Năm Tỵ nói chuyện rắn

Trong tất cả các loài động vật thì hình như rắn duyên nợ với con người sớm nhất. Phần Sáng thế của kinh Cựu ước cho hay khi Thiên chúa tạo ra hai con người đầu tiên là ông Ađam và bà Eva thì đã có rắn.  Bà Eva vâng lời Thiên chúa  nhắc nhở về trái cấm “Các ngươi không được ăn, không được động tới kẻo chết”. Nhưng rắn bảo với bà Eva “Chẳng chết chóc gì đâu… ăn trái đó mắt ông bà sẽ mở ra, và ông bà sẽ như những vị thần biết điều thiện điều ác”.  Quả đúng như thế, vừa ăn xong trái cấm bà Eva liền chạy núp vào chỗ kín vì xấu hổ thấy mình trần truồng… Vậy  thì ngày nay con người phải biết ơn rắn, nhờ nó mà chúng ta biết xấu hổ, biết lẽ phải trái, thiện ác trong ứng xử.

Với các nhà khoa học thì rắn là động vật bò sát thuộc bộ có vảy, một nhánh của nhóm thằn lằn biến đổi thích ứng với chuyển vận bò bằng bụng và nuốt con mồi có kích thước lớn. Một số loài rắn có hố má ở vào khoảng giữa mắt và mũi, chứa nhiều nút thần kinh, có thể phân biệt nhiệt độ đến mức chênh lệch 0,2 độ C ở khoảng cách vài ba centimet.  Hiện đã biết trên ba ngàn loài rắn xếp trong mười họ như trăn, rắn hai đầu, rắn mống, rắn da cóc,  rắn nước, rắn biển, rắn đuôi kêu… Rắn sống trên đất, trên cây, ăn chim, thú, thằn lằn… rắn biển ăn cá, rắn nước ngọt ăn ếch nhái, thịt rắn ăn được, da để thuộc, nọc đọc làm thuốc. Ở Việt Nam hiện có 140 loài trong đó có nhiều loài rắn độc như  rắn hổ mang, rắn hổ chúa, rắn cạp nong, rắn mai gầm, rắn cạp nia, rắn lục… Rắn sinh sản bằng trứng, ấp bằng cách gạt trứng thành đống rồi cuộn tròn phủ lên. Riêng rắn biển đẻ con. Rắn biển còn gọi là đẻn, có cấu tạo đặc biệt để sống trong nước. Toàn thân dẹt, đuôi hình mái chèo, lỗ mũi có van chắn nước lọt vào trong. Vùng quanh họng có các tuyến với hệ thống mao mạch phát triển nên đẻn có khă năng hấp thu oxy hòa tan trong nước.

 Linh vật Rắn hổ mang chúa dài 135m ở đường hoa Xuân Ất Tỵ 2025 Tuy Hòa Phú Yên - Ảnh: Minh Minh

Rắn có mặt trên toàn thế giới và trở thành biểu tượng văn hóa riêng cho từng dân tộc. Người  Pícmê vùng nam Camơrun vẽ rắn thành một vạch thẳng, xem nó là con đường, nhưng là đường sống, đường không có khởi đầu, không có kết thúc, nó có thể kéo dài bất tận về phía này hoặc phía kia. Nhưng khi sống động dậy, nó có khả năng biểu hiện mọi thứ, hóa thân thành mọi thứ. Trong khi nhiều nơi cho rắn là con vật có xương sống hiện thân cho tâm hồn hạ đẳng, cho cái tâm tăm tối, cho cái không bình thường, khó hiểu, huyền bí, thì tại Ấn Độ những người phụ nữ muốn có con phải nhận một con rắn hổ mang làm con nuôi.

Người Tupi- Guarani ở Braxin thì cầm một con rắn quật vào háng người phụ nữ vô sinh để họ trở thành mắn đẻ. Ngoài ra, rắn canh giữ linh hồn trẻ con mà chúng phân phối cho loài người lần lượt theo nhu cầu của họ. Ta đến bất cứ ngôi chùa Khmer nào cũng thấy biểu tượng con rắn nhiều đầu được trang trí ở các góc mái, lan can, cột cờ, hình tượng giống như rắn hổ mang, với cái mang phình ra rất to, trong đó 9, hoặc 7 hoặc 5 đầu rắn. Người Khmer ở Cam-pu-chia cũng như ở Nam bộ Việt Nam gọi rắn là Naga. 

Theo truyền thuyết thần Naga là một công chúa có thân cốt rắn, luôn luôn ở trong ngôi tháp vàng, đêm đêm hiện thân bảo vệ cho nhà vua Khmer. Người Khmer Nam bộ cho rồng và rắn chung một loài, rắn là rồng nhỏ, rắn lớn là rồng. Trong truyền thuyết Phật giáo nói chung cũng cho rằng thần Naga 7 đầu che chở cho thái tử Tất Đạt Đa ngồi thiền dưới gộc cây bồ đề để sau đó thành Phật.

 

Hình ảnh rắn hổ mang chúa trong trang phục phụ nữ miền Nam - Ảnh: Lương Ý

Trong tín ngưỡng sùng bái tự nhiên, người Việt còn thờ một số động vật như chim, rắn, cá sấu. Dân gian có câu “Nhất điểu, nhì xà, tam ngư, tứ tượng”. Thực ra hình tượng con rồng linh thiêng biểu trưng cho nòi giống Tiên Rồng của người Việt mang đầy đủ hai nét đặc điểm của cá sấu (đầu, vảy, chân) và rắn (thân dài). Do sự họ hàng gần gũi này mà âm lịch đã đặt cặp thìn - tỵ (rồng - rắn) đi cạnh nhau. 

Một số bản tính của rắn được ám chỉ cho tính cách con người xuất hiện nhiều trong thành ngữ người Việt. “Thẳng như rắn bò” “Lò dò như rắn mùng năm”. Với những kẻ bịa đặt, làm chuyện thêm rắc rối là “Vẽ rắn thêm chân”. Phường tráo trở miệng nói ngọt mà lòng dạ độc ác là “Khẩu Phật tâm xà”…

Quan hệ xã hội, sự phân chia giàu nghèo, giữa trọng và khinh, được người dân ý thức, nhắc nhở nhau: “Khó khăn ở quán ở lều, bà cô ông cậu chẳng điều hỏi sao. Giàu sang ở tận bên Lào, hùm tha rắn cắn tìm vào cho nhanh”.

Rắn có mặt duy nhất một lần trong  truyện Kiều của Nguyễn Du, đấy là khi nàng Kiều rơi vào thanh lâu lần thứ hai, có ý định trốn thoát “Thân ta ta phải lo âu/ Miệng hùm nọc rắn ở đâu chốn này”. Trong các cuộc hò đối đáp giữa trai gái thôn quê, rắn cũng có mặt. Cô gái cất lời đố: “Con gì không chân đi năm rừng bảy rú, con gì không vú nuôi chín mười con”, anh con trai đáp lại: “Con rắn không chân đi năm rừng bảy rú, con gà không vú nuôi chín mười con” .

Trong tình yêu nam nữ không chỉ có hoa lá trăng sao mà có cả… rắn. Đã thương nhau thì theo nhau cho tới cùng. “Đôi ta như rắn liu điu/ Nước chảy mặc nước ta dìu lấy nhau”. Yêu là tương tư, là thương nhớ “Con quạ đen, con cò trắng/ Con ếch ngắn, con rắn dài/ Em trông anh trông mãi trông hoài/ Trông cho thấy mặt, thân này mới yên”. Cũng có lúc giận dỗi trách nhau ngay cả khi không còn sống trên đời “Con rắn hổ đất nằm trên cây thục địa/ Con ngựa nhà trời ăn cỏ chỉ thiên/ Trách anh bạn tình gian dối đảo điên/ Gạt em xuống chốn huỳnh tuyền bỏ em”.

 Hình tượng rắn thần Naga ở chùa Khmer Nam Bộ - Ảnh: Thái Vũ

Vùng sông nước Cà Mau, U minh, có  nhiều loài rắn, người ta đặt hẳn một bài lô tô thống kê các thứ rắn và đặc tính của chúng, “U Minh nước đỏ/ Choại, dớn, cóc kèn/ Ăn ở cho hiền/ Dạo chơi với rắn/ Bất kỳ sâu cạn/ Rắn nước, rắn râu/ Bay trên trời cao/ Rắn rồng uốn khúc/ Chạy ngang chạy dọc/ Rắn ngựa phóng theo/ Hút gió thiệt kêu/ Là con rắn lục/ Mái rầm lục đục/ Bò chậm như rùa/ Mổ xuống bất ngờ/ Hổ mây ẩn nấp/ Coi chừng nó quất/ Là con rắn roi/ Ra đồng dạo chơi/ Là rắn bông súng/ Đựng đầy một thúng/ Là rắn cạp nia/ Ăn rồi ngậm nghe/ Hổ hành nấu cháo.

Thực ra cháo rắn chỉ là một trong nhiều món ăn chế biến từ rắn. Ngoài ra còn các món như rắn nướng trui, rắn hầm sả… Rượu ngâm rắn còn dùng làm thuốc trị mỏi gối,  đau lưng, thận hư, khí nhược. Bình rượu gồm bộ ba mai gầm, rắn ráo, cạp nong, gọi là tam xà tửu. Thêm cặp rắn lục và cạp nia là ngũ xà tửu.  Càng nhiều rắn càng quý nhưng thông thường cũng chỉ đến 7 con - thất xà tửu.

Nam Bộ có nhiều rắn, nhiều tửu đồ nhậu rắn, nhưng có hẳn một làng chuyên nghề bắt rắn, nuôi rắn, tạo ra văn hóa ẩm thực rắn, làm hàng mỹ nghệ từ da rắn phải kể đến làng Lệ Mật ở Gia Lâm Hà Nội. Ở đây người người bắt rắn, nhà nhà nuôi rắn, chế biến rắn. Có thể nói Lệ Mật là trung tâm rắn lớn nhất miền bắc. Vào ngày 23 tháng 3 âm lịch hàng năm làng tổ chức lễ hội rất rầm rộ. Khắp trong đình ngoài làng trang hoàng lộng lẫy, cờ quạt đủ loại, đèn nến sáng trưng, khói hương nghi ngút. Phần hội diễn ra sôi nổi với trò múa rắn hết sức độc đáo. Con rắn được làm bằng nan tre bọc vải màu sặc sỡ tượng trưng cho thủy quái mà chàng trai họ Hoàng thời nhà Lý hạ gục, chàng được làng tôn làm thành hoàng. Trong lễ hội có hàng ngàn con rắn khắp nơi trên cả nước đến dự thi. Tiêu chuẩn thắng cuộc để giành vương miện là rắn to, rắn dài, rắn đẹp, hay rắn lạ.

 

Hình tượng Kim xà và Ngân xà trên đường hoa Nguyễn Huệ -Ảnh: Lương Ý

Cuối cùng, xin nói thêm về người tuổi Tỵ. Rắn là con vật khôn ngoan và kiên nhẫn, biết cách quan sát và chờ đợi, nên người tuổi Tỵ rất kín đáo, bình tĩnh, bảo thủ và bí ẩn. Nhiều người thông thái và hiểu biết triết học một cách sâu sắc về những đổi thay của cuộc đời.

Những người cầm tinh con Rắn luôn độc lập và khá tự tin vào chính bản thân mình, thường họ không quan tâm người khác nghĩ gì. Họ có phong cách riêng, sống hào phóng và nhiệt tình. Bên cạnh đó, người tuổi Tỵ thường có phẩm chất gọn gàng và chính xác; chủ động, nhanh nhẹn, thích phiêu lưu; can đảm, bình tĩnh và ý chí mạnh mẽ.

Những người nổi tiếng tuổi Tỵ trên thế giới được biết đến là Danh họa Pablo Picasso (1881 - 1973, tuổi Tân Tỵ);  Mahatma Gandhi (1869 - 1948, tuổi Kỷ Tỵ) anh hùng dân tộc của Ấn Độ; Abraham Lincoln (1809 - 1865, tuổi Kỷ Tỵ) Tổng thống thứ 16 của Hợp chủng quốc hoa Kỳ; Tập Cận Bình (sinh năm 1953 - Quý Tỵ) Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc; Alex Ferguson (sinh năm 1941 - Tân Tỵ) một trong những huấn luyện viên nổi tiếng nhất thế giới; Grace Kelly (1929 - 1982, tuổi Kỷ Tỵ) thần tượng điện ảnh của Mỹ; Audrey Hepburn (1929 - 1993, tuổi Kỷ Tỵ) diễn viên điện ảnh huyền thoại của thập niên 50, 60 của thế kỷ XX; Củng Lợi (sinh năm 1965 - Ất Tỵ) là ngôi sao điện ảnh nổi tiếng Trung Quốc; Psy (sinh năm 1977 - Đinh Tỵ) là ca sĩ Hàn Quốc tạo nên clip ca nhạc “Gangnam style” nổi tiếng toàn cầu; Taylor Swiff (sinh năm 1989 - Kỷ Tỵ) được ưu ái gọi là "công chúa nhạc đồng quê”…

NGUYỄN QUỐC TOÀN